Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
fəqih, müfəssir, qari, filoloq, ədib, şair, filosof və təbiblərin həyatı haqqında yüzlərlə, minlərlə kitab və risalə qələmə alınmışdır 1 .
Tədqiq olunan dövrə və mövzuya aid mənbə materilların böyük hissəsini ərəb, müəyyən hissəsini isə farsca və türkcə qələmə alınmış əsərlər təşkil edir. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi hələ İslamdan əvvəl ərəb cəmiyyətində ‚ənsab‛ elmi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Tarixçilər tərəfindən cahiliyyə dövrü adlandırılan, ərəblərin İslamdan əvvəlki tarixi bütün mənfilikləri ilə yanaşı ərəblərin qəhrəmanlıq çağıdır. Ələlxüsus çöl ərəblərinin, yəni bədəvilərin başlıca öyünc mənbəyi igidlik, şairlik, nüfiz və sərvət sahibi olmaq idi. Bu bədəvilər arasında qəbilə, soy-kök təəssübkeşliyinin yaranması və möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdu 2 . Hər bir ərəb qəbiləsinin ata-babasının adlarının yazıldığı ‚nəssabə‛ adlanan soy ağacları, şəcərələr tərtib olunurdu. Bu şəcərələr hətta ərəb millətinin iki ulu əcdadı hesab olunan Ədnan və Qəhtana qədər gedib çıxırdı. Bu ənənə İslam tarixçiliyinin meydana gəlməsi və inkişaf etməsində böyük rol oynamışdır 3 . ‚Rical‛, ‚təbəqat‛, ‚təzkirə‛ tipli ensklopedik tərcümeyi-hal kitablarının meydana gəlməsində bu amil mühüm yer tutmuşdur. Xüsusən mühəddislərin yazdıqları əsərlərdə ayrı-ayrı şəxslərin adları, xronoloji ünsürlər, vəfat tarixləri dəqiqliklə müəyyən edilərək qeyd edilmişdir. Bununla yanaşı haqqında məlumat verilən şəxslərin həyatlarında yaşanmış mühüm hadisələr nəql edilmiş, şairlərin şerlərindən, alimlərin hikmətli sözlərindən nümunələr iqtibas edilmişdir. Alimlərin elmi və ədəbi şəxsiyyəti bütün təfərrüatı ilə oxucuya çatdırılmağa çalışılmışdı. Burada istifadə etdiyimiz bu tərz kitabların ən əhəmiyyətlilərindən biri Əbu Sə’d Əbdülkərim əs-Səm’aninin Kitabü’l-Ənsab adlı əsəridir. 1113-cü ildə Xorasanın Mərv şəhərində dünyaya gəlmiş əs-Səm’ani 1167-ci ildə Mərvdəki Əhmədiyyə mədrəsəsində vəfat etmişdir. Sözü gedən əsər, haqqında məlumat verilən şəxslərin nisbələrinin əlifba sırasına görə düzülərək tərtib edildiyi bioqrafiya və coğrafiya kitabıdır. Kitabü’l-Ənsab öz sahəsinə dair mühüm mənbələrdən biridir. Əsər ilk dəfə Londonda 1912-ci ildə nəşr olunmuşdur. Daha sonra 1961-1969, 1980-ci illərdə Heydərabadda və 1976-1982-ci ildə
1 Ramazan ŞEŞEN, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 82-83, İstanbul 1998. 2 Cavad ƏLİ, Müfəssəl fi Tarixü’l-Ərəb Qəblə’l-İslam, C. II, s. 533-534, Bağdad 1993; Neşet ÇAĞATAY, İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, s. 128, 138, Ankara 1989. 3 Ahmet ÖNKAL, ‚Araplarda Ensab İlmi ve İslam Tarihi Açısından Önemi‛, SÜİD, S. 3, Konya 1990, ss. 117-132. Dəməşqdə nəşr olunmuşdur. Kitabü’l-Ənsab Ömər əl-Barudi tərəfindən 4 cild halında 1988-ci ildə Beyrutda çap edilmişdir. Biz burada göstərilən sonuncu nəşrdən istifadə etmişik. Bioqrafiyalar sahəsində ən çox müraciət etdiyimiz əsərlərdən biri də 1179-1229-cu illərdə yaşamış Şihabəddin Yaqut ər-Rumi əl-Həməvinin Mu’cəmü’l-Büldan adlı əsəridir. Müəllifin öz bioqrafyası da xeyli maraqlı və rəngarəngdir. Nisbəsindən də göründüyü kimi o, Rumlu, yəni Anadoluludur. Uşaq vaxtı Anadoluda əsir alınaraq Bağdada gətirilmiş, Həmalı tacir Əsgər ibn İbrahim tərəfindən kölə bazarından satın alınmışdır. Ağası onun yaxşı təhsil almasını təmin etmiş və müxtəlif ölkələrə özünün təmsilçisi olaraq ticarət səfərlərinə göndərmişdi. 1199-cu ildə ağası tərəfindən köləlikdən azad edilmiş və azad şəxs kimi Əsgər ibn İbrahimin yanında işləmişdi. Lakin bir müddət sonra sabiq ağası ilə arası dəymişdi. İran, Xorasan, Azərbaycan, Misir və Şam diyarlarını gəzən Yaqut əl-Həməvi moğolların ilk hücumu vaxtı sahib olduğu bütün mal-dövləti qoyaraq Xorasandan Suriyaya qaçmağa məcbur olmuşdu. Səyahətləri vaxtı İslam coğrafiyasının müxtəlif şəhərlərindəki kitabxanaları gəzərək yazacağı əsərlər üçün material toplamışdı. 1224-cü ildə Misirdə Mu’cəmü’l-Büldanı yazıb bitirmişdi. Bu əsər əslində əlifba sırasına görə tərtib edilmiş coğrafi lüğətdir. Müəllif ölkələr, regionlar və şəhərlər haqqında coğrafi məlumatlarla yanaşı həmin yerlərdən yetişmiş məşhur alimlər haqqında da məlumat vermişdir. Yaqut əl-Həməvi, orta əsr müəlliflərinin bir çoxundan fərqli olaraq, nəql etdiyi tarixi-coğrafi və bioqrafik məlumatı aldığı mənbə və ya şəxsin adını da qeyd etmişdir. Burada Mu’cəmü’l-Büldanın, müasir tədqiqatçılar tərəfindən ən çox istifadə edilən, 5 cild halındakı Beyrut nəşrindən istifadə olunmuşdur. Dəməşqli Əbdülhəyy ibnü’l-İmadın (1622-1679) Şəzəratü’z-Zəhəb fi Əxbari mən Zəhəb adlı ümumi bioqrafiya əsəri bu sahədə ən çox müraciət olunan mənbələrdəndir. İbnü’l-İmad bu əsərində 1592-ci ilə qədər İslam coğrafiyasında yaşamış alimlər və tanınmış şəxsiyyətlərin həyatından bəhs etmişdir. Əsər bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur. Əbdülqadir Arnavud əsəri təqiq edərək 1986-1991-ci illərdə 10 cild halında Dəməşqdə nəşr etmişdi. Burada sözügedən nəşrdən faydalanılmışdır. Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqihlərin həyat və elmi fəaliyyətlərindən bəhs edən təbəqat kitabları ən çox müraciət etdiyimiz mənbələrdəndir. Belə ki, orta əsrlərdə Azərbaycan Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|