Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəslindən olan Ə’la ibn Əhməd ər-Rəvvadi əl-Əzdi isə Təbriz ətrafında möhkəm qala divarları inşa etdirmişdi. IX əsrin birinci yarısında xürrəmi üsyanı vaxtı Muhəmməd ibn Bəis əl-Əzdi sahib olduğu qala və istehkamları, o cümlədən Təbriz və Şahi qalalarını, Babəkə təslim etmişdi 265 . Xilafətin xürrəmi üsyanını yatırmaqda əzmli olduğunu görən Muhəmməd ibn Bəis 837-ci ildə Babəkin bir qrup silahdaşını təşkil etdiyi ziyafətdə yaxalayıb Bağdada göndərmişdi 266 . Bu hadisədən sonra xürrəmilər ardıcıl olaraq məğlubiyyətə uğramışdılar 267
. 859-cu ildə baş verən şiddətli zəlzələ Təbrizi xarabalığa çevirmişdi. Lakin Tezliklə xəlifə Mütəvəkkilin (847-861) əmri ilə Təbriz yenidən bərpa olunmuşdu 268
. 1042-ci ildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində Təbrizin bir hissəsi dağılmış, 40-50 min nəfər həlak olmuşdu. Əbu Mənsur Vəhsudan ibn Məhəmməd ər-Rəvvadi əl-Əzdi Təbrizin yenidən bərpa edilib əvvəlki ehtişamını qaytarmaq üçün böyük səy göstərmişdi 269 . Böyük Səlcuqluların hakimiyyəti illərində də Təbriz bu oğuz imperatorluğunun böyük və abad şəhərlərindən biri olmuşdu. Orta əsrlərdə Təbriz şəhəri özünün ən parlaq və ehtişamlı günlərini şübhəsiz ki, Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti illərində yaşamışdı. Eldənizlərin darü’l-mülkü, yəni paytaxtı olan Təbriz bu dövrdə müsəlman şərqinin elm, mədəniyyət, sənət və ticarət mərkəzlərindən biri idi 270
. Elxanilərdən Mahmud Qazan xanın (1295-1304) əmri ilə Təbrizin müdafiə sistemi yenilənmiş, şəhəri əhatə edən qala divarları genişləndirilərək yenidən inşa edilmişdi. Əvvəllər şəhəri əhatə edən qala divarlarının uzunluğu 6000 addım idisə, Mahmud Qazan xanın inşa etdirdiyi qala divarlarının uzunluğu 25.000 addıma bərabər idi 271
. Moğol hücumları vaxtı bacarıqlı dövlət xadimi Şəmsəddin Tuğrayinin səyi nəticəsində dağıntı və qətliamdan xilas olan Təbriz XIV əsrdə tatarların təxribatına məruz qalmışdı. Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın ordusu 4 yanvar 1386-cı ildə Təbrizə hücum etmiş, lakin əhalinin ciddi müqavimətinə rast gələrək hücumu dayandırmışdı. Əldə edilmiş sazişə əsasən Təbriz əhalisi 250 tümən qızıl pul ödəyəcək və Toxtamış xan ordusunu şəhərdən uzaqlaşdıracaqdı. Toxtamış xan şəhər
265
Vladimir MİNORSKİY, Tarixi-Təbriz, (Trc. Ə. Karəng), s. 10, Tehran 1337. 266
BÜNYADOV, Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə, s. 246; ONULLAHİ, həmin əsər, s. 41. 267
Yenə orada. 268
ONULLAHİ, həmin əsər, s. 42. 269
BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 87; ONULLAHİ, həmin əsər, s. 42. 270
BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 198. 271
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 79. müdafiəçilərinin bu razılaşmadan sonra döyüş yerlərini tərk etməsindən sui-istifadə edərək şəhərə qoşun yeritmişdi. Bir həftə boyunca tatarlar Təbrizdə qətl və qarət törətmişdilər. 12 gün sonra Toxtamış xanın ordusu ikinci dəfə Təbrizi zəbt etmişdi. Bu iki hücum vaxtı əhalidən 10 min nəfər öldürülmüş və 100 min nəfərə yaxını əsir edilib aparılmışdı 272
. Qaraqoyunlu hökmdarı Kəmaləddin Qara Yusif (1389-1421) də Təbrizi paytaxt şəhəri kimi seçmişdi. Təbriz onun oğlu Cahanşahın (1438-1467) dövründə də sərhədləri Xorasandan Şam diyarına, İran körfəzindən Qafqaza qədər olan Azərbaycan dövlətinin paytaxtı olmuşdu. Elmi və mədəni tərəqqiyə böyük əhəmiyyət verən, Həqiqi təxəllüsü ilə çox gözəl türkcə və farsca şerlər yazan Cahanşahın özü də yüksək intellekt sahibj hömdar idi. O, Təbrizin tikilib abadlaşması üçün çox iş görmüş, Göy məscid və mədrəsə kompleksini 273
və Müzəffəriyyə mədrəsələrini inşa etdirmişdi. Cahanşah dövrün məşhur alimi Cəlaləddin Dəvvanini Müzəffəriyyə mədrəsəsinə müdərris təyin etmişdi. Cahanşahın xanımı da Təbrizdə böyük bir məscid və mədrəsə inşa etidirmişdi 274 . Azərbaycan Ağqoyunlu imperatorluğu dövründə də Təbriz müsəlman şərqinin böyük elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdu. Uzun Həsən mücahidliyi ilə yanaşı elm, mədəniyyət və sənətə böyük diqqət yetirən hökmdar idi. Cəlaləddin Dəvvani özünün ‚Əxlaqi-Cəlali‛ adlı əsərini imperator Uzun Həsənə ithaf etmişdi. Alimin ‚Ərznamə‛ adlı risaləsi isə Ağqoyunlu dövləti ordusuna həsr olunmuşdu. Tarixçi Əbu Bəkr Tehrani, riyaziyyatçı Mahmud Can, fəqih və ədib Qazi Məsihəddin İsa Savəci, ilahiyyatçı Cəlaləddin Dəvvani, riyaziyyatçı Əli Quşçu, tarixçi İdris Bidlisi, fizik Muhəmməd ibn Mənsur hökmdar Uzun Həsənin yaxın ətrafında olan və Təbrizdə yaşamış dövrün məşhur alimləri idilər 275 .
Ağqoyunlular dövründə də Təbriz şəhərində çox sayıda ictimai və iaşə binaları, mədrəsələr, məscidlər, karvansaraylar, hamamlar inşa edilmişdi. XVII əsrdə Təbrizdə olmuş türk səyyahı Övliya Çələbi bu şəhərdə 47 mədrəsə, 7 darü’l-hədis və bir neçə darü’l-qurranın fəaliyyət göstərdyini qeyd etmişdi 276 . Səyyah, Cahanşah mədrəsəsinin 272
ONULLAHİ, həmin əsər, s. 67; MÜŞTƏRƏK, Azərbaycan Tarixi, s. 350. 273
MİNORSKİY, Tarixi-Təbriz, s. 85. 274
İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 181, 186, Ankara 1988. 275
UZUNÇARŞILI, həmin əsər, s. 225. 276
ÖVLİYA ÇƏLƏBİ, Səyahətnamə, s. 250. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|