Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
qədər uzanan sahə ilə məhduddur‛ 253
. Bu vilayətin ayrı-ayrı şəhərlərindən yetişən alimlər, irəlidə görəcəyəmiz kimi, Şirvani nisbəsi ilə tanınmışdılar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi mənbələrdə Şirvan adı həm də şəhər adı kimi qeyd olunmuşdur. İstəxri, İbn Hövqəl, Zəkəriyyə Qəzvini və Məqdisi kimi orta əsr coğrafiyaşünasları öz əsərlərində Şirvan şəhərinin adını çəkirlər. Şəmsəddin əl-Məqdisi Bərdicdən Şamaxılya 2 mərhələ (90,96 km), Şamaxıdan Şirvan şəhərinə 3 mərhələ (136,44 km), Şirvandan Layicana 2 mərhələ, oradan da Samur çayı üzərindəki körpüyə 2 mərhələ məsafə olduğunu yazır 254 . Həmçinin İbn Hövqəl, əl-İdrisi və əl-İstəxri də eyni məlumatı verirlər 255
. Buradan Şirvan şəhərinin Şamaxıdan şimal-şərq istiqamətində, Şamaxı ilə Şabran arasında olduğunu təxmin etmək olar. Samur çayının 90 km cənubu tam qədim Gilgilçay səddinin olduğu yerə, indiki Siyəzən rayonu ərazisinə düşür. Ehtimal ki, orta əsr müəlliflərinin Layican dedikləri şəhər, güman edildiyi kimi indiki İsmayıllı rayonundakı Lahıc kəndi deyil 256
, Gilgilçay səddi üzərində yaşayış məntəqəsi idi. Hüdudü’l-Aləm müəllifi də Şirvan, Xursan və Leyzanın (Layican) adını yanaşı çəkərək bunların ayrı-ayrı hökmdarlar tərəfindən idarə olunduğunu qeyd edir 257 . Məlum olduğu kimi Xursan vilayəti Şabran və ətraf ərazilərə verilən ad idi. Mənbədə adlarının birgə qeyd edilməsi bu üç ərazi vahidinin yanaşı olduqlarını söyləməyə əsas verir. Ən əsası isə İdrisi, İbn Hövqəl, İstəxri və Məqdisi kimi orta əsr coğrafiyaşünaslarının qeydlərinə istinadən deyə bilərik ki, Layicanın indiki Lahıc kəndi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ən azından ona görə ki, Şamaxıdan Samur körpüsünə getmək üçün şimal-qərb deyil, şimal-şərq istiqamətinə getmək lazımdır. Lahıc kəndinin mövcud olduğu İsmayıllı rayonu isə Şamaxının şimal-qərbindədir. Belə olan halda Gilgilçay səddi üzərindəki Layicanın 90 km cənubu da Bakı şəhəri civarına təsadüf edir. Karvan yollarının, zərurət olmadığı müddətcə, çətin keçilən dağlıq ərazilərdən deyil düzənlik yerlərdən keçdiyini nəzərə alaraq Samur körpüsündən Şamaxıya ancaq Xəzər sahili yolla gedildiyini deyə bilərik. Belə olan halda Samur körpüsünün 4 mərhələ (182 km)
253 Gülüstani-İrəm, s. 13 254 Əhsənü’t-Təqasim, s. 188. [ ٕاٝهش ٠ُئ ْش ٖ٤رِؼهٓ ح٤ـأشُا ٠ُئ ط٣قهت ٖٓ 3 اف٣لا ٠ُئ ْش َؼاهٓ ٕ ٖ٤رِؼهٓ نٌٞٔ هٍظ ٠ُئ ْش ٖ٤رِؼهٓ ]
255 İBN HÖVQƏL, Surətü’l-Ərz, s. 238; İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 35; İbrahim ibn Muhəmməd İSTƏXRİ, Məsalikü’l- Məmalik, s. 76, Leiden 1927. 256
Orta əsr mənbələrindəki Lahicanın (və ya Leyzanın) indiki Lahıc kəndi ilə əlaqələndirilməsi barədə bax: MİNORSKİY, həmin əsər, s. 33; AŞURBƏYLİ, həmin əsər, s. 98. 257 Hüdudü’l-Aləm, s. 123. cənubu, artıq qeyd etdiyimiz kimi, Bakı şəhəri civarına təsadüf edir. Məqdisinin əsərində həm Bakı, həm də Şirvan şəhərlərinin adını çəkməsi 258 bunların eyni şəhər olmadığını deməyə əsas verir. Güman ki, Şirvan şəhəri Bakı yaxınlığında mövcud olmuşdur. Asarü’l-Bilad müəllifi şah I Xosov Ənuşirvanın bu məmləkəti tikib abadlaşdırdığı üçün onun adı ilə, Şirvan adlandırıldığını qeyd etmişdir 259 . Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Onu (Şirvanı-E.N) Əbuşirəvan abadlaşdırıb və nahiyə onun adını daşıyır‛ 260
. A. Bakıxanov da Şirvanı Sasani şahı I Xosrov Ənuşirvanın bina etdiyini, bu səbəbdən şəhərin onun adı ilə tanındığını qeyd edir 261
. Müəllif həmçinin yazır: ‚Bəziləri deyirlər ki, Şirvanın əsli Şirvand, yəni şir olan yer olub, sonra Şirvan olmuşdur‛ 262 . V. Minorskiy də bənzər bir ehtimalı dilə gətirmişdi 263
. S. Aşurbəyli də V. Minorskinin bu fikrini daha ağılabatan hesab etmiş, hətta Şirvanın ‚süd ölkəsi‛ mənasını ifadə edə bilmə ehtimalını da qeyd etmişdir 264
. Bunları əlbəttə ki, bir ehtimal olaraq irəli sürmək mümkündür. Lakin unutmamaq lazımdır ki, farscada yerinə görə həm süd, həm də aslan mənasını ifadə edən ‚şir‛ [ ه٤ش ] sözü ‚Şirvan‛ın [ ٕاٝهش
] birinci hecası ilə tamam fərqli yazılır. Yəni ‚Şirvan‛ı şir və ya süd ölkəsi kimi mənalarla əlaqələndirmək üçün [ َ ١ ٕاٝن
] kimi yazmaq lazımdır. Belədə vurğu ikinci deyil, birinci hecaya düşəcəkdir. Halbuki orta əsr mənbələrinin demək olar ki, heç birində Şirvan sözünün bu cür yazılışına rast gəlinmir. Demək ki, V. Minorskinin ehtimalı heç də ağılabatan deyil. Ənuşirvan [ ٕاٝهشٞٗأ ] sözü isə bütün orta əsr ərəb və farsdilli mənbələrdə tam Şirvana uyğun formada yazılır. Xilafət ordularının Azərbaycana ilk yürüşləri zamanı kiçik bir kənd olan Təbriz sonrakı əsrlərdə Azərbaycanın iri şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Abbasilər dövründə Azərbaycana köçürülüb məskunlaşdırılmış ərəb əl-Əzd qəbiləsinə mənsub Rəvvad ibnü’l-Müsənna əl-Əzdi xəlifə Əbu Cə’fər Mənsur (754-775) tərəfindən Təbrizdən Bəzzə qədər olan əraziyə hakim təyin edilmişdi. Rəvvadın oğlu Vəcna kiçik yaşayış məntəqəsi olan Təbrizdə müxtəlif binalar və şəhərin ətrafında istehkamlar tikdirmişdi. Onun
258 Əhsənü’t-Təqasim, s. 28, 185. 259 QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 588. 260 BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 125. 261 Gülüstani-İrəm, s. 13. 262 Yenə orada. 263 MİNORSKİY, həmin əsər, s. 34. 264 AŞURBƏYLİ, həmin əsər, s. 18. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|