Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bu gün artıq Azərbaycanda inzibati ərazi vahidi olan Şabran şəhəri haqqında mənbələrin xülasəsinə keçməmişdən əvvəl bu oykonimin etimoloji izahına çalışaq. Məlum olduğu kimi bu məsələ hətta Azərbaycan parlamentində də gündəmə gətirilmiş, lakin qənaətbəxş bir izah ortaya qoyulmamışdı. Bu coğrafi adın fars mənşəli olduğu söylənir, lakin hansı mənanı ifadə etdiyi dilə gətirilmirdi. Şabran adını ‚şəb‛ və ‚ran‛, güya gecə və məkan sözlərinin birləşməsindən törəyib ‚gecələmə yeri‛ kimi əlaqəsiz bir izahla məsələnin üzərindən ötmyə çalışanlar da olmuşdur. Üstəlik bunu edən şəxs farsca ‚şəb‛in qaranlıq mənasını ifadə etdiyini də qeyd etmişdir. Bu elmi işçinin fars dilindən xəbəri olmadığı açıq-aşkar görünür. Belə olmasaydı məqaləsinin adını ‚Qaranlıq Məkan‛ qoymazdı. Farsca ‚şəb‛ gecə deməkdir, qaranlıq isə [ ي٣ناذ
]
‚tarik‛dir. Bundan başqa şəhərin adı mənbələrdə ‚Şəbran‛ deyil, ‚Şabran‛ kimi yazılır. Həmçinin ‚ran‛ sözü farscada məkan deyil, qıç, bud mənasını, jarqonda isə burada yaza bilməycəyimiz başqa bir mənanı da ifadə edir. Belə mülahizələr yürütmədən əvvəl heç olmasa açıb lüğətə baxmaq lazımdır. Elə isə nə deməkdir Şabran? Məlum olduğu kimi Azərbaycan və Arran şah I Şapurun (241-272) hakimiyyəti dövründə işğal edilərək Sasani imperiyasının tərkibinə qatılmışdır 220 . Ümumiyyətlə Sasani imperiyasının ərazisi adı çəkilən şahın dövründə işğallar hesabına xeyli genişləndirilmişdir. Bu səbəbdən də şah I Şapurun adı ilə bir sıra toponimlərin bağlı olduğu görünür. Məsələn Əfqanıstandakı Şebergan (Şapurgan), İrandakı Cündşapur, Nişapur kimi toponimlər bu hökmdarın adı ilə bağlıdır. Ərəb dilində ‚p‛ səsi olmadığı üçün ərəbdilli mənbələrdə Nişapurun-Nişabur, Cündşapurun-Cündşabur kimi yazıldığının şahidi oluruq. O cümlədən Şabran, daha dəqiq desək Şaburan [ ٕانٞتاش
] da farsca Şapuranın [ ٕانٞپاش
] ərəbcələşmiş formasından başqa bir şey deyil. Erməni salnaməçisi Kirakosun əsərində bu şəhərin adı məhz ‚Şaporan‛ kimi qeyd olunmuşdur 221 . ‚Şapur‛ sözünün sonuna cəm şəkilçisi ‚an‛ əlavə edilməklə ‚Şapurlar‛ sözü düzəlmişdir. Lakin ola bilsin ki, buradakı ‚Şapur‛ şah I Şapurun adı ilə bağlı olmasın. Çünki Şapur sözünün özü də ‚şah‛ (hökmdar) və ‚pur‛ (oğul) sözlərinin birləşməsindən meydana gəlib. Belədə şəhərin adı ‚şah oğulları‛
220 MÜŞTƏRƏK, Azərbaycan Tarixi, s. 173. 221 QANZAKETSİ, İstoriya Armenii, 135. mənasını ifadə edəcəkdir. Lakin bəzi mənbələrdə bu şəhərin adının Şavuran kimi yazıldığını da görürük. Şavur isə Şapurun deformasiyaya uğramış şəklidir. Məlum olduğu kimi tarixdə Şavur adlı tanınmış şəxslər də olmuşdur, məsələn Şəddadi əmiri Əbü’l-Əsvar I Şavur (1049-1067) kimi. Bu səbəbdən də şəhərin adının I Şapurla bağlı olması daha ağılabatandır. əl-Bəlazuri (IX-X əsrlər) Şabran və Masqut şəhərlərinin Sasani şahı Ənuşirvan tərəfindən bina edildiyini yazır 222
. İbn Xordadbeh (X) də eyni məlumatı verir 223
. Məqdisi (X əsr) isə Şabranın möhkəm qala divarlarına malik olmayan, xristianların üstünlük təşkil etdiyi şəhər olduğunu qeyd etmişdir 224
. Düşünürük ki, Məqdisi bir qədər yanılmışdır. Şabranda nə vaxtsa xristianların üstünlük təşkil etməsini söyləmək çətindir. Belə ki, şəhərin əhalisi farsdilli və İslamdan əvvəl atəşpərəst olduqları üçün xristian əhalinin burada çoxluq təşkil etməsi mümkün deyil. Şabran haqqında ən geniş məlumatı vermiş Övliya Çələbinin qeydlərində buna işarə ola biləcək bir kəlmə belə yoxdur. Bir zamanlar hakim din olsaydı xristianlıq bir neçə əsrdə izsiz-soraqsız bu şəhərdən yox ola bilməzdi. əl-İdrisi (1100-1165) də Arranın şəhərlərini sadalayarkən bunların arasından Şabranın da adını çəkir 225 . əl-İstəxri (X əsr) də Şabranın Arrandakı şəhərlərdən biri olduğunu bildirir. O, həmçinin Şabranın dəniz sahilində kiçik qala divarları ilə əhatə olunmuş şəhər olduğunu, bu şəhərin bir çox nahiyəsinin, yaxınlıqdakı dağların isə məhsuldar torpaqlara sahib olduğunu yazır 226
. Yaqut əl- Həməvi (XIII əsr) də Şabranın Ənuşirvan tərəfindən inşa edildiyini, Dərbəndlə Şabran arasında 20 fərsəx (113,7 km) məsafə olduğunu yazır 227
. Müasir ölçmə texnologiyaları isə Dərbəndlə Şabran xarabalıqları arasında cəmi 100 km, yəni 17,5 fərsəx olduğunu göstərir. Şəmsəddin Diməşqdi də Şabranın Xəzər dənizi sahilində yerləşən və təməli Ənuşirvan tərəfindən qoyulmuş şəhər olduğunu bildirir 228 . Həmidullah Qəzvini Şabranın şah Ənuşirvan tərəfindən bina edildiyini, bu yerin isti və suyunun həzm üçün
222 Fütuhü’l-Büldan, C. I, s. 205. ػوٍٓ ح٘٣كٓٝ ]
[ ٕاهتاشُا ٠٘ثك لاثه ٖت ٟهًٍ ٕاٝهش ٞٗأ . Masqutun indiki Xaçmaz rayonu ərazisindəki Müşkür olduğu güman edilir. 223 Məsalikü’l-Məmalik, s. 90. [ ػوٍٓ ح٘٣كٓٝ ٕاهتاشُا ح٘٣كٓ ٢٘ت يِٓ أُ لاثه ٖت ٕاٝهشٞٗأ ٕاًٝ ]
Əhsənü’t-Təqasim, s. 185. [ ٕاهتاش : كؼ يأن ٟناصُِ٘ اٜ٤ك حثِـُا ٖصؼ لات ]
Şərif Əbü’l-Həsən Muhəmməd əl-İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq fi İxtiraqi’l-Afaq, s. 34-35, Riyad 1989. 226
İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. 227
Mu'cəmü'l-Büldan, C. IV, s. 182. 228
DİMƏŞQİ, Nüzhətü’d-Dehr, s. 189. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|