Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ORTA ƏSRLƏRDƏ YAŞAMIŞ AZƏRBAYCANLI ALİMLƏR Qazi Burhanəddin Əbu Nəsr ibn Məs’ud Anəvi
- TTK, Belleten
addım olduğunu, şəhərə suyun Səlmas ətrafındakı dağlardan axıb gəldiyini yazmışdır 326 . Müəllif həmçinin xoyluların ağ bənizli və zahirən gözəl insanlar olduğunu bildirmiş, Xoyun türklərin diyarı kimi tanındığını qeyd etmişdir 327
. Yaqut əl-Həməvi Azərbaycanın böyük olmayan Xunə şəhir haqqında məlumat verərkən Marağa ilə Zəncan arasında, Zəncandan iki günlük məsafədə yerləşən bu şəhərin adını ‚Xunəc‛ kimi yazsa da ‚Xunə‛ kimi yazılmasının daha doğru olacağını da qeyd etmişdi 328
. Müəllif bu şəhərin həmçinin ‚kağız istehsalçıları‛ mənasını ifadə edən Kağezkonan da adlandığını bildirmiş, əhalinin öz şəhərinin Xunə adlandırılmasından xoşlanmadıqlarını yazmışdı 329
. Həmidullah Qəzvini Xunə ilə Ərdəbil arasında 7 fərsəx (39,79 km) məsafə olduğunu qeyd etmişdi 330 . Yuxarıda Xunə adını necə Xunəc formasına düşdüyünü açıqlamışdıq. Xunə, yəni qədim azəricədə ev mənasını ifadə edən bu şəhərin adına nisbə tərtib edilərkən ‚Xunəgi‛, ərəbcə yazılışı ilə ‚Xunəci‛ formasını almışdır.
Ərməniyyə ilə sərhəddə, Araz çayı kənarındakı qayanın üzərində yerləşən qaladır. O vilayətdə ondan daha müstəhkəm yer yoxdur. Şəhərdə evlər, binalar, bazarlar mövcuddur. Bu şəhərdə türklər yaşayır. Bol və bərəkətli şəhərdir. Əhalisi cəsur və din uğrunda vuruşan müsəlmanlardır. Şəhərin ətrafındakı yerlər də türklərin əlindədir‛ 331
. Mənbələrdə ‚əs-Sürmari‛ nisbəli alimlərə rast gəlsək də burada bioqrafiyaları haqqında məlumat vermədik. Çünki İbnü’l-Əsir öz əsərində Sürmari adlı digər bir yaşayış məntəqəsinin Buxara yaxınlığında olduğunu qeyd etmiş və ‚əs-Sürmari‛ nisbəsini daşıyan şəxslərin oralı olduğunu bildirmişdi 332
. Yaqut əl-Həməvi müasiri olan İbnü’l- Əsirdən fərqli olaraq hər iki Sürmari haqqında məlumat vermiş, bunlardan birinin Tiflislə Əxlat arasında qala, digərinin isə Buxara yaxınlığında kənd olduğunu qeyd etmişdir
333 . Mənbə müəllifləri isə bioqrafiyalarını yazdıqları ‚əs-Sürmari‛ nisbəli
326
Nüzhətü'l-Qülub, s. 86-87. 327
Yenə orada. 328
Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 181. 329
Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 180. 330
Nüzhətü’l-Qülub, s. 83. 331
ANOMİM, Əcaibü’d-Dünya, s. 212. 332
İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s. 114. 333
Mu’cəmü’l-Büldan, C. IV, s. 79. alimlərin hansı Sürmaridən, Azərbaycan yoxsa Türküstan Sürmarisindən olduqların qeyd etmədikləri üçün biz də bunda tərəddüd etdik. Orta əsr müəllifləri Zəncanın Azərbaycan şəhəri olduğunu qeyd edərək ölkənin cənubunun bu vilayətlə sona çatdığını bildirmişdirlər. Cəmaləddin əl-Himyəri öz əsərində yazır ‚Zəncan Azərbaycanın bəldələrindən (rayonlarından) biridir‛ 334
. Əbü’l- Fida öz əsərində Azərbaycanın cənub sərhədlərini qeyd edərkən xəttin Zəncandan Dinəvər, Hulvan, Şəhrəzur, Dəclə sahilinə oradan da Ərməniyyəyə uzandığını yazır 335
. Yuxarıda adlarını sadaladığımız Azərbaycan şəhərləri irəlidə haqqında bioqrafik məlumat verəcəyimiz alimlərin yaşadıqları, yetişdiləri və ya əslən mənsub olduqları şəhərlərdir. Lakin mənbələrdə burada haqqında məlumat verdiklərimizdən başqa onlarla irili-xırdalı orta əsr Azərbaycan şəhərlərinin adlarına rast gəlmək olar. Bulardan Şəki, Qəbələ, Şəmkir (Mütəvəkilliyyə), Ucan, Dehxərriqan, Cabrəvan, Bacərvan, Bəlhəb, Bəzz, Bəsva, Nəriz, Orduabad, Firuzabad, Gəzəc, Novdiz, Dəşti, Şiz (Təxti-Süleyman), Bərzə, Gərgər, İzz, Saysavan, Sincan, Xunalıq (Xınalıq), Xutta, Əndərab, Naftan, Kərnənin adlarını çəkmək olar 336
.
334
HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’, C. I, s. 368. [ ٕاعٗىُا .... ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ ٖٓ كِت ]
İmadəddin ƏBÜ’L-FİDA İsmayıl ibn Əli, Təqvimü’l-Büldan, (Nşr. M. Reinaud-De Slane McG.), s. 387, Paris 1840. 336
Bu şəhər, qəsəbə və qalalar haqqında bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 85-115. ORTA ƏSRLƏRDƏ YAŞAMIŞ AZƏRBAYCANLI ALİMLƏR Qazi Burhanəddin Əbu Nəsr ibn Məs’ud Anəvi Qazi Burhanəddin Əbu Nəsr 1143-cü ildə Azərbaycanın şimal-qərbindəki Ani şəhərində dünyaya gəlmişdi. Həmin dövrdə Ani Şəddadi əmirliyinin hakimiyyəti altında idi. Burhanəddin Anəvinin babaları Böyük Səlcuqlu sultanı Alp Arslanın Anini fəthindən (1064) sonra gəlib bu şəhərdə məskunlaşmışdılar. Onun atası Məs’ud, Şəddadi əmirliyinin ordusunda xidmət edən zabit idi. İlk təhsilini Anidə alan Burhanəddin Əbu Nəsr şafi’i fiqhi ilə yanaşı fars dili və ədəbiyyatı, tibb, astronomiya kimi dəqiq elmlər sahəsində də mütəxəssis idi. Xaçpəsətlərin də yaşdığı Anidə xristian teologiyası və İncili öyrənən Burhanəddin Əbu Nəsr gənc yaşlarından etibarən şe’r yazmağa başlamışdı. 1161-ci ildə Anini işğalı vaxtı gürcülərə əsir düşən Burhanəddin Anəvi 6 illik əsarətdən sonra vətənə qayıda bilmişdi 337
. Əsirlikdən qayıdandan sonra Anidən Təbrizə gedən gənc Burhanəddin burada vaiz Mahmud Təbrizinin tələbəsi olmuş, ondan fiqh elminin incəliklərini öyrənmişdi. Ondakı şairlik istedadını görən vaiz Mahmud bu qabiliyyətini müsbət istiqamətdə inkişaf etdirməsini tövsiyə etmişdi. Burhanəddin Anəvi ustadının təşviqi ilə peyğəmbərlərin həyatını nəzm etmişdi. Təbrizdə təhsilini tamamlayan Burhanəddin Anəvi Əxlatşahlar hökmdarı əmir Seyfəddin Bəgtemürün (1183-1193) ölkəsinə gedərək burada yaşamış, əmirin yaxın adamlarından biri olmuşdu. 1188-ci ildə həcc ziyarəti üçün yola çıxan Burhanəddin Anəvi əmir Seyfəddinin elçisi olaraq Bağdadda Abbasi xəlifəsi Nasir Lidinillahla görüşmüşdü. 1207-ci ildə Əxlatşah əmirliyi ləğv edilərək ərazisi Əyyubilər dövlətinə birləşdirilmişdi. Bu hadisədən sonra Konyaya gedən Burhanəddin Anəvi Anadolu Səlcuqlu sultanı İzzəddin I Keykavusun (1211-1220) xidmətinə daxil olmuşdu 338 .
adlı farsca əsərini yazıb sultan İzzəddinə təqdim etmişdi. Bu əsərin son qismi ‚Nəsihətnamə‛ adlanır. Müəllif burada Burhan təxəllüsü ilə gənc hökmdar İzzəddin I Keykavusa nəsihət və öyüd mahiyyətində şerlər yazmışdı. ‚Ənisü’l-Qülub‛ İslam tarixi
337 Mehmed Fuad KÖPRÜLÜ, ‚Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları‛, TTK, Belleten, C. VII, S. 27, Ankara 1943, ss. 456-483. 338
KÖPRÜLÜ, həmin məqalə. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|