Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məqdisi 308
, Məs’udi 309
, İdrisi 310
, İbn Xordadbeh 311
kimi müəlliflər Varsanın Araz çayı sahilində olduğunu qeyd etmişdirlər. Bəlazuri Varsan şəhərinin Azərbaycan valisi Mərvan ibn Muhəmməd tərəfindən inşa etdirilib, ətrafında möhkəm qala divarları tikdirdiyini və ətrafındakı torpaqları dirçəltdiyin qeyd edir. O, həmçinin Varsanda körpü olduğunu da qeyd etmişdir 312
. Görünür Varsan şəhərinin qala divarları və istehkamları kifayət qədər möhkəm imiş. Çünki 731-ci ildə Varsan qalasını mühasirəyə alan xəzərilər şəhəri uzun müddət mühasirədə saxlasalar da onu ələ keçirə bilməmişdilər. Əməvilərin Azərbaycan valisi Səid ibn Əmr əl-Hərəşinin şəhər müdafiçilərinin köməyinə gəlməsi xəzərilərin oradan uzaqlaşmalarına səbəb olmuşdu
313 . Yaqut əl-Həməvi Varsandan Araz çayı vadisinə 2 fərsəx (11,37 km), Varsanla Beyləqan arasında isə 7 fərsəx (39,79 km) məsafə olduğunu qeyd edir 314
. İbn Hövqəl Beyləqandan Varsana 7, Varsandan Bəlhəbə 7, Bəlhəbdən Bərzəndə 7, Bərzənddən Ərdəbilə 15 fərsəx (85,27 km) məsafə olduğunu yazır 315
. İstəxri də eyni məlumatı verir 316 . İbn Xordadbeh Bərdə ilə Varsan arasında 8 mənzil (181,92 km) məsafə olduğunu qeyd edir 317
. V. Minorskiy belə hesab etmişdir ki, Altan adlı xarabalıqlar Varsan şəhərinə aiddir 318 . N. Vəlixanlı da bu fikirlə razıdır ki, Daşburun dəmir yolu stansiyası yaxınlığındakı Altan xarabalıqları qədim Varsan şəhərinə aiddir
319 . İndiki Saatlı rayonunun Varxan kəndinin adı və coğrafi mövqeyi, yəni Araz çayı kənarında yerləşməsi qədim Varsan şəhərinin bir zamanlar məhz burada yerləşdiyi düşünməyə əsas verir. Varxan kəndi ilə Bərzənd arasındakı 80-90 km-lik məsafədə də mənbələrin verdiyi məlumata təqribən uyğun gəlir. Varxandan bir neçə km aralı, Araz çayının sol sahilində İmişli rayonunun Bəcirəvan kəndinin olması da mənbələrdəki Bacərvan şəhərini xatırladır. Mənbələrin verdiyi məmulatına görə
308 Əhsənü’t-Təqasim, s. 185; 309 Əbü’l-Həsən Əli əl-MƏS’UDİ, Tənbih və’l-İşraf, s. 20, Beyrut 1981 310 Nüzhətü’l-Müştaq, s. 35. 311 Məsalikü’l-Məmalik, s. 54. 312 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 294. [ جهط٘ه ٕاشنٝ دٗاً ... حؼ٤ظ ُٚ خناصك اٜ٘صؼٝ اٜظنأ ا٤ؼأٝ محمد ٖت ٕاٝهٓ اٛا٘ثك ]
313 Əhməd İBNü’l-Ə’SƏM əl-Kufi, Fəthlər Kitabı, (Trc. Z. Bünyadov), s. 27, Bakı 1995. 314
Mu'cəmü'l-Büldan, C. V, s. 556-557. 315
Surətü’l-Ərz, s. 299. 316
İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 76. 317
İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 39. [ يٌٌ ٢ٗأش حَػلهت ٠ُئ ٕاشنٝ ٖٓ ]
318 İstoriya Şirvana i Derbenta X-XI vekov, s. 109. 319
VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 103. Varsanla Bacərvan bir-birinə yaxın şəhərlər olmuşdular 320
. Digər tərəfdən qədim Beyləqanın xarabalıqlarının yerləşdiyi Örənqaladan Daşburuna 38-39 km, Varxan kəndinə isə 68 km məsafə olması V. Minorskinin ehtimalını gücləndirir. Daşburunla Bərzənd kəndi arasındakı məsafə də 70 km-dən bir qədər çoxdur. Bu da V. Minorskinin öz təxminində yanılmadığını göstərir. Bununla belə qədim Varsanın yerinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün arxeoloji tədqiqatların aparılması zəruridir. İlk İslam fütahtı dövründə adına mənbələrdə rast gəlinməyən Xalxal haqqında Yaqut əl-Həməvi öz əsərində məlumat vermişdir. Müəllif Qəzvindən 7, Ərdəbildən isə 2 günlük uzaqlıqda olan bu şəhəri Gilan vilayəti ilə həmsərhəd, dağlar qoynunda səfalı və gözəl təbii şəraitə malik bir yer kimi təsvir etmişdi. Yaqut əl-Həməvi Xalxal ətrafındakı dağlarda bir sıra alınmaz qalaların olduğunu bildirmişdir 321
. Ondan bir əsr sonra, XIV əsrin əvvəllərində Xalxal haqqında məlumat verən Həmidullah Qəzvini isə Xalxalın bir vaxtlar kifayət qədər böyük şəhər olduğunu, indi isə yüzə yaxın məzra ilə əhatə olunmuş kəndi xatırlatdığını qeyd edir 322 . Güman ki, Azərbaycanın digər şəhərləri, o cümlədən Avrasiyanın böyük bir qismindəki yaşayış məskənləri kimi, Xalxal da moğol vəhşətindən öz payına düşəni almışı. Azərbaycanın qərbində, Anadolu torpaqları ilə səmsərhəd ərazidə yerləşən Xoy şəhərinin adına ilk dövr müsəlman tarixçilərin əsərlərində rast gəlinir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Xoy Səlmas ilə birlikdə, Azərbaycanda əhalisi İslamı ilk qəbul edən şəhərdir. 639-cu ildə İyaz ibn Ğənəm (ا) Xoy və Səlmas ətrafındakı ərazilərə hərbi yürüş təşkil etmişdi. əl-Vaqidi (747-823) bu səfər vaxtı Xoy və Səlmas əhalisinin əksəriyyətinin İslamı qəbul etdiklərini qeyd etmişdir 323 . Yaqut əl-Həməvi (XIII əsr) Xoyun möhkəm qala divarları ilə müdafiə olunan, torqağı məhsuldar, bol meyvəli və yaşıllıq içində bir şəhər olduğunu, ‚əl-xüvəyyiə‛ adlı ilə məşhur olan paltarın bu şəhərdə tikildiyini qeyd etmişdir 324
. Əbdürrəşid Bakuvi də Xoyu bol sulu, nemətləri çox olan şəhər kimi təsvir etmişdi
325 . Həmidullah Qəzvini Xoy şəhərini təsvir edərkən şəhərin ətrafının 6500
320
Bax: İBNü’l-Ə’SƏM, Fəthlər Kitabı, s. 20, QƏZVİNİ, Nuzhətü’l-Qülub, s. 91. 321
Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 145. 322
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 84. 323
VAQİDİ, Fütuhü’ş-Şam, C. II, s. 169. 324
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 182. [ ح٣ٞفُا با٤صُا ٢٤ُئ ةٍ٘٣ ]
325 Təlxisü'l-Asar, s. 121. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|