Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycana köçürülmüşdü 204
. Rus işğalının ilk 7 ilində köçürmə siyasəti nəticəsində ermənilərin qərbi Azərbaycandakı sayı 57,226 nəfərə çatdırılmışdı 205 . Buna baxmayaraq qərbi Arranda müsəlman türklər hər zaman əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil etmişdilər. XIX əsrin birinci yarısında cəmi 11,463 əhalisi olan İrəvanın Şaqar, Təpəbaşı və Dəmirbulaq səmtlərində 7,331 müsəlman türk, 2,369 yerli erməni, 1,715 İrandan köçürülmüş erməni, 45 Anadoludan köçürülmşü erməni, 3 nəfər isə qeyri millətin nümayəndəsi yaşayırdı 206
. Sonrakı dövrlərdə şərqi Arranın dağlıq hissəsi dağlıq Qarabağ, düzənlik hissəsi isə aran Qarabağ adı ilə tanınmağa başlamışdı. Haqqında IX-X əsr müəlliflərinin məlumat verdikləri Səlmas Azərbaycanın qərbində, Anadolu torpaqları ilə səmsərhəd ərazidə yerləşir. Səlmas, Xoy ilə birlikdə, Azərbaycanda İslamın ilk qəbul edildiyi şəhərdir. 639-cu ildə Van gölü ətrafındakı Ərməniyyə torpaqlarının fəth edən İyaz ibn Ğənəm (ا) bir müddət sonra Xoy və Səlmas şəhərlərini də ələ keçirmişdi. əl-Vaqidi (747-823) yazır ki, az bir qismi istisna olmaqla Xoy və Səlmas əhalisi İslamı qəbul etmiş və bu dini öyrənmək üçün müsəlmanlardan müəllimlər istəmişdilər 207
. IX-X əsr coğrafiyaşünas və səyyahları Səlmas haqqında, ətraflı olmasa da, məlumat verirlər. Görünür bu dövrdə Səlmas elə də böyük olmayan, ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamayan şəhər idi. XIII əsr müəllifi Yaqut əl-Həməvi isə Səlmasın moğol işğalçıları tərəfindən demək olar ki, tamamilə dağıldıldığını bildirir 208
. Həmidullah Qəzvininin verdiyi məlumatlardan Elxanilərin hakimilyəti illərində Səlmasın dirçələrək abadlaşdığını öyrənirik. Müəllif şəhərin dağılmış qala divarlarının Elxanilərin vəziri Tacəddin Əlişah Təbrizi tərəfindən bərpa edildiyini və Səlmasın qala divarlarının uzunluğunun 8000 addım (6,43 km) olduğunu yazır. O, Səlmas əhalisinin qatı dindar sünni olduqlarını yazır 209
. Müəllif həmçinin səlmaslılarla qonşuluqda yaşayan kürdlər arasında uzun zamandan bəri davam edən düşmənçilik və müharibənin olduğunu qeyd edir. Düşmənçiliyin nəsldən
204 Sergey QLİNKA, Opisaniye Pereseleniya Armyan Azerbaydjanskix v Predelı Rossii, s. 92, Moskva 1831. 205 İvan ŞOPEN, İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti v Epoxu Yeyo Prisoyedineniya k Rossiyskoy İmperii, s. 539-540, St.Peterburq 1852. 206
ŞOPEN, həmin əsər, s. 543-546. 207
Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Ömər əl-VAQİDİ, Fütuhü’ş-Şam, (Nşr. Ə. Əbdürrəhman), C. II, s. 169, Beyrut 1997. [ ِّْٜٗٞٔؼ٣ اًلااظن ٖ٤ٍُِٔٔا ٖٓ سؼؼتٝ َ٤ِوُا لائ اِٜٛأ ٌِْأك ضنلأا يِذ ٢ِؼ٣ آٝ يأٌِ ٝ ٟٞـ ٠ُا ضا٤ػ سؼتٝ ] . Bu haqda daha ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, Raşidi Xəlifələr..., s. 51-52. 208
Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 234. 209
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 87. nəslə ötürülməsi səbəbiylə bu iki icmanı barışdırmaq mümkün olmamışdır 210
. H. Qəzvini Səlması taxılı və meyvə-tərəvəzi bol olan yer kimi təsvir etmişdir 211 . Ə. Bakuvi də Səlmasın bol taxılı və balı olduğunu yazır 212
. Sərab şəhərinin adının mənbələrdə daha çox ‚Sərav‛ və ya ‚Sərəv‛ kimi yazıldığının şahidi oluruq. Yaqut əl-Həməvi öz əsərində bu şəhərin Ərdəbil mahalında olduğunu qeyd edir. Müəllif Sərabın Təbrizlə Ərdəbil arasında yerləşdiyini, Ərdəbildən Səraba üç günlük yol olduğunu bildirir 213 . Səm’ani də öz əsərində ‚Sərəv‛ adlı yaşayış məntəqəsinin iki ayrı yerdə mövcud olduğunu qeyd edir. Müəllif bunlardan birinin İranın Mazəndaran vilayətində, digəri isə Azərbaycanın Ərdəbil vilayətində olduğunu yazır və bu şəhərdə bir çox mühəddisin yetişdiyini bildirir 214
. 1221-ci ilin yay aylarında moğolların hücumuna uğrayan Sərab ağır dağıntı və insan tələfatına məruz qalmışdı 215 .
100-ə yaxın kənd var idi. Bu torpaqlarda yüksək keyfiyyətli taxıl yetişirdi 216
. Kiçik bir qəsəbə olan Sücas haqqında mənbələrdə çox az məlumat var. Yaqut əl- Həməvi bu qəsəbənin Azərbaycanın şəhərlərindən biri olduğunu və Həmədanla Əbhər arasında yerləşdiyini yazır 217 . Bu kiçik şəhərdən bir çox məşhur alim və ədib, o cümlədən tanınmış sufi şeyxi Rüknəddin Sücasi (öl. 1211) çıxmışdı. Sücas kimi Sührəvərd də mənbələrdə adına az rast gəlinən, lakin yetişdirdiyi mümtaz şəxsiyyətlərlə məşhur olmuş kiçik bir şəhər idi. Sührəvərd Zəncan ətrafında yerləşən qəsəbələrdən biri idi. əl-İstəxri Sührəvərdin Azərbaycanın sərhədyanı qəsəbələrindən biri və Zəncandan 3 fərsəx (17 km) aralı olduğunu yazır 218
. Həmçinin Zəkəriyya Qəzvini, İbnü’l-Əsir və Yaqut əl-Həməvi də Sührəvərdin Zəncan yaxınlığında yerləşdiyini qeyd edirlər 219
.
210 Yenə orada. 211 Yenə orada. 212 BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 96. 213 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. IV, s. 66-67. 214 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 381. 215 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 338. 216 QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 87-88. 217 Mu’cəmü’l-Büldan, C. IV, s. 49. 218 Məsalikü’l-Məmalik, s. 77, 79. 219 Zəkəriyya Muhəmməd əl-QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad və Əxbarü’l-İbad, (Nşr. S.M.Şahmuradi), s. 380, Tehran 1373.; İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s. 157; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. IV, s. 167.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|