O’zbekiston Milliy Universiteti Iqtisodiyot fakulteti

---

O’zbekiston Milliy Universiteti
Iqtisodiyot fakulteti
 
 
 
 
 
 
Mavzu
: Intellektual o‘lchash asboblaridan mahsulot sifatini 
nazorat qilishda tutgan o‘rni.
GURUH 
- SIU-20
 
BAJARDI:_________________________ 
TEKSHIRDI:________________________ 
MUSTAQIL ISH 
2023-2024

---

REJA: 
1.
 
Intellektual o`lchash asbobining ishlash prinsiplari 
2.
 
Intellektual o`lchash asbobining maqsadi va vazifasi 
3.
 
Intellektual o`lchash asbobining mahsulot sifati 
Zamonaviy sanoat va qishloq xo'jalik mahsulotiarini ishlab chiqishda shu vaqtgacha 
ishlab chiqilgan mashina, apparat, texnologik qurilma, o‘lchash asboblaridan yuqori texnik 
tavsiflari va ekspluatatsiya vaqtidagi samaradorligi bilan farqlanadigan yangi 
konstruksiyalarni ishlab chiqishni talab qiladi. Mashina va asboblarning konstruksiyasi 
murakkablashgani va ularning texnik, energetik, ergonomik, ekologik va boshqa tavsiflariga 
talab kuchaygani uchun, ularni konstruksiyalash va loyihalashga ketadigan vaqt va moddiy 
xarajat oshadi. Loyihalashni yuqori sifatini va shu bilan birga uni tezlanishini faqat 
konstruksiyalash va loyihalashni zamonaviy usullarini tadbiq etish yo‘Ii bilan 
avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimini tashkil qiladigan zamonaviy hisoblash mashinalari 
yordamida ta’minlash mumkin. Zamonaviy o‘Ichash texnikasini rivojlanish tendensiyasi 
aniqlikka, sezgirlikka, o‘lchash diapazoniga, narxi va tayyorlash texnologiyasiga qo'yilgan 
talabni oshirish bilan xarakterlanadi. Zamonaviy o‘lchash texnikasi zamonaviy element 
bazasining asosiy tavsiflarini tahlili uchun murakkabroq matematik modellarni, struktura va 
parametr bo‘yicha optimal konstruksiyalarni tanlashni yanada takomillashgan usullarini talab 
qiladi. Hozirgi vaqtga sanoat ishlab chiqarishni kompleks avtomatlashtirish jarayonining 
asosini ALT (avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimi) tashkil qiladi. ALT keng ko'lamda 50-
60 yil oldin EHM ni seriali ishlab chiqarish yoMga qo‘yi!ganda taraqqiy eta boshlagan. 0 
‘lchash texnikasida ALT ni tadbiq etish ba’zi konstruktorlik ishlaridan boshlangan: 
konstruksiyadagi element va o‘zgargichlarni moslashtirish, bosma plata va integral 
mikrosxemalar qo'llash orqali 0‘lchash o‘zgartirgichlarini tayyorlash. Bunday ALT lar 0‘lchash 
0‘zgartirgichlari, o‘lchash qurilmalari va asboblaridagi elektr, magnit, issiqlik va boshqa 
jarayonlarni hisobga olgan sxemalarda mashina usulini qo‘llash imkon beradi. Fanning 
maqsadi: qurilma va asboblarni konstruksiyalash jarayonini, qurilma va asboblarga qo‘yilgan 
talabni tizimlashtirishni, yangi texnik yechimlami qidirish usullarini, qurilma va asboblar tuzi-
lishining fizik prinsiplarini qidirishni, fizik-texnik effektlar pasportini tuzishni, o‘lchash 
qurilmalarining matematik modelini ishlab chiqishni, oicbash qurilmasining parametri va 
strukturasini tanlashni: ALT ni matematik, texnik, dastur va axborot ta’minotlari xaqida 
tasavvurga ega bo‘lishni o'rganishdir. “0 ‘lchash asboblarini konstruksiyalash” kursini oiganish 
jarayonida talabalar ishlab chiqiladigan asbob konstruksiyasiga qo‘yiladigan talablarini tuzish 
va tizimlashtirishni mashq qiladilar: berilgan topshiriq bilan talabalar konstruksiyalanadigan 
qurilma uchun fizik-texnik effektni tuzadilar; oichash qurilmalarining optimal strukturasi va 

---

parametrlarini tanlashni, matematik modellarni qurish usullarini, o‘zgartkich, datchiklarni 
loyihalashni o'rganadilar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, asboblarni muvaffaqiyatli ishlab 
chiqish uchun oldin o'tilgan fanlardan quyidagi savollarni bilish zarur: fizik kattaliklar birligini, 
birlamchi o‘zgartirgich va asbob-larning metrologik tavsiflarini, asboblar xatoligi va xatolik 
manba-lari, ulami kamaytirish usullarini, elektr va noelektr vositalarini oichash usullarini, 
analog va raqamli signallarni qayta ishlash usullarini va yana boshqa savollarni. Bundan 
tashqari yana boshqa bir qator fanlarni ham bilish zarur. Bular: materialshunoslik. mexanika, 
issiqlik texnikasi, gidravlika, muxandislik grafikasi, axborot texnologiyalari va yana boshqa 
soxalar. Shunday qilib, muxandis-metrolog boiish uchun turli bilimlarga ega boiish, 
mehnatsevar, keng dunyoqarashli, tirishqoq va qiyinchiliklarni yenga oladigan bo‘lish kerak. 
OMchov deb, kattalikning aniq bir qiymatini hosil qiladigan, saqlaydigan o‘lchash vositasiga 
aytiladi. Masalan, tarozi toshi, elektr qarshiligi, kondensatori va shu kabilarni o’lchovlarga 
misol qiJib olishimiz mumkin. O'lchovlarning ham turlari va xillari ko‘p. Standart namunalar 
va namunaviy moddalar ham o‘lchovlar turkumiga kiritilgan. Standart namuna - modda va 
materiallarning xossalarini va xususiyatlarini tavsiflovchi kattaliklarni hosil qilish uchun xizmat 
qiladigan o‘lchov sanaladi. Masalan, g‘adir-budurlikning namunalari, namlikning standart 
namunalari. Namunaviy modda esa, muayyan tayyorlash sharoitida hosil bo'ladigan va aniq 
xossalarga ega bo‘lgan modda sanaladi. Masalan, «toza suv», «toza metall» va hokazolar. 
«Toza rux» 420°S haroratni hosil qilishda ishlatiladi. 0 ‘lchovlar ko‘p qiymatli (o‘zgaruvchan 
qarshiliklar, millimeterlarga boMingan chizg‘ich) va bir qiymatli (tarozi toshi, o'lehash 7 
kolbasi, normal element) turlarga bo‘linadi. Ba'zan oichovlar to'plamidan ham foydalaniladi. 
Kattalikning o‘lchamini hosil qilish va foydalanishda quyidagi qatorni yodda tutishimiz lozim 
boiadi: ishchi oichash vositalari, namunaviy o‘lchash vositalari, ishchi etalon, solishtirish 
etaloni, nusxa etalon, ikkilamchi etalon, maxsus etalon, birlamchi etalon va davlat etaloni 
Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) nazariyasining muvaffaqiyati o‘lchash 
vositalarini ishlab chiqarish amaliyotining ehtiyoji tufayli yuzaga keldi. ALT loyihalash 
muddatlarini bir necha marta qisqartirish bilan birgalikda loyihalash sifatining oshishini 
ta’minlaydi. ALT ning maqsadi loyihalashdagi o‘ta qiyin va mayda ishlarni EHM yordamida 
bajarishdan iboratdir. Bunday operatsiyalarga quyidagilar mansubdir: • mavjud texnikaviy 
yechimlar haqidagi axborotlami qidirish; • mumkin bo‘lgan yechim variantlarini ajratib olish; 
• tavsiflarni hisoblash va parametrlarni maqbullashtirish (optimallashtirish); • loyiha 
hujjatlarini tayyorlash. 0 ‘lchash vositalarini ishlab chiqishni tezlashtirish va sit'atini sezilarli 
darajada oshirish bir xil metrologik asosdagi kompleks loyihalash tizimlarini yaratish va keng 
ko‘lamda tadbiq etish evaziga erishilishi mumkin. Bunday usul elementlari o‘lchash 
tizimlarining keng avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlarida ( 0 ‘TKALT) ishlatilgan. 0 ‘TKALT 
tizimlarini uslubiy ta’minlash asosida quyidagilar yotadi: • o‘lchash vositalarining axborot 

---

tavsiflarini baholash; • axborot operatorlari yordamida axborot jarayonlarni model lash; • 
axborotli signallarni o‘zgartirishning operatorli tenglamalaridan foydalanib strukturali 
sxemalarni sintez qilish; • alohida loyihali yechimlarining dastlabki ko‘rsatkichlar majmui 
asosida muqobillashtirish usullaridan foydalanish. Sun’iy yaratish yoiida to‘rtta asosiy 
masalani yechish lozim bo‘ladi: l.Fikrlash qonunlarini tekshirish va ularga mos keladigan 
algoritmlarni yaratish; 2.ЕНМ ga kelib tushayotgan axborotlami, hamda flkrlashning «sotsial» 
aspektlarini to'g'ri tushunishni ta’minlovchi juda ko‘p miqdordagi boshlang'ich bilimlar 
bazasini EHM dayig'ish; 3.Bilim va rivojlanish jarayonining asosi sifatida sun’iy ong tizimlaming 
amaliy faoliyatini ta’minlovchi vositalar yaratish, ya'ni birinchi navbatda inson qo'lini 
modellashtirish; 4.Sun'iy sezgi organlari va obrazlami aniqlash (tanish, ilg'ash) tizimlarini 
yaratish. Yuqoridagi sanab o'tilgan masalalardan oxirgisi o‘lchash texnikasining yutuqlariga 
tayanadi. Uni yechishda olimlar o‘z oldilariga inson sezgi organlariga yaqin tavsiflarga erishish 
masalasini qo‘yishmaydi. Buning uchun tabiat tomonidan yaratilgan narsalarni ko‘r-ko‘rona 
takrorlash shart ekanmi? Ko‘rinishidan suniy ong tizimlari ixtisoslashtirilib, har bir 
ixtisoslashtirish doi-rasida ulaming sezgi organlari xilma-xil va insonnikidan mukain-malroq 
bo'ladi. Masalan, yaqin kelajakda tibbiyot bo'yicha ixtisos-lashgan suniy ong yaratilishini juda 
katta ehtimollik bilan aytish mumkin. Bunday tizim ko'rinishidan, nafaqat ko'rish va eshitish 
qobiliyatiga, balki harorat va elektr potensiallari aniq o'lehash vositalariga, tashhisning 
ultratovush vositalariga va boshqa oichash qurilmalariga ega bo‘ladi. Albatta, mukammal 
o'lehash vositalari bilan ta’minlangan boshqa ixtisoslashgan ongli tizimlar ham yaratiladi. 
Mikrokontrollerlar va mikroprotsessorlar asosida ishlaydigan o'lehash asboblari yana ham 
ko'paymoqda. Bu esa, turli ishlab chiqarish va texnologik jarayonlaming samaradorligini 
yanada oshirishda qo'shimcha imkoniyatlar yaratadi. Darhaqiqat, mikrokontrollerlar va 
mikroprotsessorlarning o'lehash asboblari va qurilmalarida keng qo'llanilishi o'lehash amalini 
birmuncha soddalashtiradi, sarfxarajatlami kamaytiradi, o'lehash aniqligini esa oshiradi. Bu 
esa ishlab cliiqarilayotgan mahsulotlarning sifatlari jahon andozalariga mos bo'lishini 
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etuvchi omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Intellektual 
o‘lchash asboblari fani – ilg‘or o‘lchash texnologiyalari va qurilmalarini ishlab chiqish uchun 
muhandislik, fizika, informatika va ma’lumotlar tahlilini birlashtirgan ko‘p tarmoqli soha. U 
oʻlchov 
vositalarining aniqligi
, avtomatlashtirilishi va samaradorligini oshirishga, shuningdek, 
maʼlumotlarni 
tahlil 
qilish 
va 
izohlashni 
yaxshilashga 
qaratilgan. 
Intellektual o‘lchash asboblari intellektual funksiyalar va imkoniyatlarni oʻzida jamlagan holda 
anʼanaviy oʻlchash qurilmalaridan tashqariga chiqish uchun moʻljallangan. Ular aniq 
oʻlchovlarni taʼminlash, maʼlumotlarni yigʻishni avtomatlashtirish va real vaqtda 
monitoringni 
yoqish uchun sensorlar
, ilgʻor algoritmlar va aloqa texnologiyalaridan 
foydalanadi. 

---

Intellektual o‘lchash asboblari fanning asosiy maqsadlaridan biri oʻlchov aniqligini oshirishdir. 
Intellektual o‘lchov asboblari o‘lchov xatolarini kamaytirish va aniqlikni oshirish maqsadida 
ishlab chiqilgan. Bunga yuqori sifatli sensorlar, kalibrlash texnikasi va signalni qayta 
ishlashning 
ilg‘or 
algoritmlaridan 
foydalanish 
orqali 
erishiladi. 
Avtomatlashtirish – bu intellektual o‘lchash asboblarining yana bir muhim jihati. Ushbu 
asboblar o‘lchovlarni avtomatik ravishda amalga oshirish uchun mo‘ljallangan, qo‘lda 
aralashuvga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi va inson xatosini minimallashtiradi. Ular uzluksiz va 
samarali ma’lumotlarni yig‘ish imkonini beruvchi avtomatlashtirilgan tizimlarga birlashtirilishi 
mumkin. Ma’lumotlarni tahlil qilish intellektual o‘lchash asboblari fanida hal qiluvchi rol 
o‘ynaydi. Ushbu asboblar katta hajmdagi ma’lumotlarni ishlab chiqaradi va bu ma’lumotlarni 
tahlil qilish mazmunli tushunchalarni olish va asoslangan qarorlar qabul qilish uchun zarurdir. 
Oʻlchov maʼlumotlarini sharhlash, naqsh va tendensiyalarni aniqlash uchun mashinani 
oʻrganish va statistik tahlil kabi ilgʻor maʼlumotlarni tahlil qilish usullari qoʻllaniladi. 
Intellektual o‘lchash 
asboblari
, shuningdek, foydalanuvchilarga qulay interfeyslarga va 
boshqa tizimlar bilan integratsiyaga e’tibor qaratadi. Ular intuitiv interfeyslar bilan yaratilgan 
bo‘lib, ularni boshqarish va natijalarni sharhlashni osonlashtiradi. Bundan tashqari, ular 
avtomatlashtirish tizimlari va maʼlumotlarni boshqarish platformalari kabi boshqa tizim va 
texnologiyalar bilan uzluksiz 
integratsiya qilinishi mumkin
, bu esa samarali maʼlumotlar 
almashinuvi va integratsiyani taʼminlaydi. Intellektual o‘lchov asboblari fani o‘lchov fanlari va 
texnologiyasi chegaralarini kengaytirishga qaratilgan. Muhandislik, fizika, informatika va 
maʼlumotlar tahlilini birlashtirib, u 
turli soha va ilovalarda aniq
, ishonchli va samarali boʻlgan 
innovatsion 
va 
ilgʻor 
oʻlchov 
yechimlarini 
ishlab 
chiqishga 
intiladi. 
Intellektual o‘lchash asboblari fani o‘lchov texnologiyalari va qurilmalarini ishlab chiqish va 
takomillashtirishga qaratilgan. Uning maqsad va vazifalariga quyidagilar kiradi: 
Oʻlchash asboblari korxonalarida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish maqsadida 
Oʻlchash asboblari koʻpincha rostlash, hisoblashechish va boshqarish qurilmalari bilan 
taʼminlanadi. Ular maxsus tuzilgan dasturlar boʻyicha ishlaydi. Oʻlchash maʼlumotlarini 
uzatish, oʻzgartirish yoki avtomatik boshqarish tizimlarida foydalanish uchun qulay boʻlgan 
shakldagi signalni ishlab chiqish uchun moʻljallangan oʻlchash vositasi oʻlchash qurilmasi deb 
ataladi. Bu qurilma Oʻlchash asboblarini, oʻlchash oʻzgartirgichlari (oʻlchanadigan kattalikni 
uzatish uchun qulay signalga oʻzgartiruvchi vosita) ni, kuchaytirgichlar va boshqalar 
moslamalarni oʻz ichiga oladi. Chiziqlar va burchaklarni oʻlchash qurollari (chizgʻichlar, 
transportirlar va boshqalar) oʻlchash vositalari, vazn (ogʻirlik) oʻlchanadigan vositalar (mas, 
tarozi) oʻlchov vositalari deb ataladi. Elektr taqsimlash qurilmalarida va yuqori kuchlanishli 
oʻzgaruvchan tok zanjirlarida tok kuchi, kuchlanish, quvvat va energiyani oʻlchash xavfsizligini 
taʼminlash uchun elektr oʻlchash transformatori qoʻllanadi. Uning birlamchi chulgamiga 

---

oʻlchanadigan kattalik (tok, kuchlanish va boshqalar) taʼsir qiladi, ikkinchi (pasaytiruvchi) 
chulgʻami esa Oʻlchash asboblariga va himoya relesiga ulanadi. Oʻlchash transformatori 
yordamida elektr Oʻlchash asboblari (voltmetr, ampermetr va vattmetr) bilan elektr 
kattaliklarning turli qiymatlarini oʻlchash mumkin. Keng maʼnoda — Oʻlchash asboblari turli 
kattaliklar (fizik, mexanik, elektr va magnit kattaliklar) ni oʻlchash bilan bogʻliq boʻlgan barcha 
oʻlchash apparatlari, qurilmalari va vositalarini oʻz ichiga oladi. Hozir impulsli va raqamli 
oʻlchash apparatlari keng qoʻllanilmoqda. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
https://uz.wikipedia
 
www.standart.uz
 
https://fayllar.org