O’zbekiston respublikasi maktabgacha ta’limi vazirligi

ILK YOSH DAVRIDA PSIXIK TARAQQIYOT. ILK YOSHDAGI BOLANING JISMONIY JIHATDAN O‘SISHI

BOLANING JISMONIY JIHATDAN O‘SISHI REJA: 1. Ilk yosh davrida psixik taraqqiyot. 2. Ilk yoshdagi bolaning jismoniy jihatdan o‘sishi 3. Ilk yoshdagi bolalarda nerv sistemasining rivojlanishi. Bola yoshidan oshgach, uning go‘daklik davri tugaydi. Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davr odatda ilk yosh davri (ilk yosh davri) deb yuritiladi. Bu davrda ham bola jismoniy va psixik jihatdan tez rivojlanishda davom etaveradi. Lekin, uning rivojlanishi chaqaloqlik davridagiga nisbatan ancha sekinlashadi. Bola yoshidan oshgach, uning tashqi qiyofasi ancha o‘zgaradi. Bu o‘zgarish turli a’zolarning nisbati boshqacha bo‘lib qolganida ko‘rinadi. Bir yoshdan oshgan bolaning bosh yuyaklari ilgarigidek tez o‘smaydi. Boshining o‘sishi biroz sekinlashib, uning o‘rniga qo‘l va oyoqlari tez o‘sa boshlaydi. Bolaning bo‘yi 25 sm o‘ssa, bir yoshdan ikki yoshga to‘lguncha bo‘lgan davrda 10 sm ga o‘sadi. Ikki yoshdan uch yoshgacha esa bolaning bo‘yi faqat 6–7 sm ga o‘sadi. Ilk yosh davrida bolaning vazni ham ana shu tariqa rivojlanadi. Agar tug‘ilgandan bir yoshga to‘lguncha bo‘lgan bolaning vazni uch barobarga ortsa, bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan bolaning vazni 3,5 kg ortadi. Ikki yoshdan uch yoshgacha esa faqat 1,5 kg ga ortadi. Shuni e’tibordan chetda oldirmaslik kerakki, bolaning bo‘yi va vaznining o‘sishiga nisbatan bo‘lgan bu ma’lumotlar hamma bolalar uchun umumiy hamda o‘zgarmas emas. Bu ma’lumotlar o‘rtacha hisobga to‘g‘ri keladi. Kun tartibi, bola yeydigan ovqatning turlari, ayniqsa ovqatning miqdori, sifati va irsiy xususiyatlar bola bo‘yi hamda vaznining o‘zgarishiga katta ta’sir qiladi. Ilk yosh davridagi bolalar suyaklarining rivojlanishida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi. Bu yoshdagi bolalarda tog‘aysimon suyaklarning o‘sishi va qotishi tezroq davom etadi. Umurtqa suyaklari borgan sari mustahkamlanib, suyaklanish (qotish) jarayoni tezlashadi. Umurtqa suyaklarining bunday o‘zgarishi bola yurganda, yugurganda va murakkab sakrash harakatlarini bajarganda gavda og‘irligini ko‘tarish imkonini beradi. Biroq ilk yoshdagi bolalar umurtqa suyaklari hali juda ojiz va elastic bo‘ladi. To‘g‘ri o‘tirmaslik, tekis qilib solinmagan o‘rinda yotish natijasida bolaning umurtqa suyaklari qiyshayib o‘sishi mumkin. Bosh suyagining tutashmagan joyi, ya’ni kalla liqildoqlari bitib ketib, ensa va tepa qismlari o‘sadi. Bolaning dastlabki sut tishlari chiqib, jag‘i avvalgiga nisbatan aktiv ishlay boshlaydi. Bir yoshga to‘lgan bolaning harakatchanligi ortib borgan sari uning ichki organlari faoliyatida ham muhim o‘zgarishlar yuzaga keladi. Ma’lumki, har qanday harakat qon aylanishi bilan nafas olishning aktiv ishlashini taqozo qiladi. Bola bir yoshga to‘lgach, bemalol yurib, har xil harakatlarni qiladigan bo‘lgach uning yurak vazni hamda o‘pkasining hajmi anchagina kattalashadi, yurak muskullari ham birmuncha mustahkamlanib qon bosimi bir qadar oshadi. Bu esa qon tomirlari urishining sekinlashishiga olib keladi. Masalan, chaqaloq bolaning qon tomiri daqiqaga 120–130 marta ursa, bog‘chagacha tarbiya yoshida bolaning yuragi 110–120 marta uradigan bo‘lib qoladi. Ilk yosh davridagi bola organizmi juda ko‘p ozuqa moddalarni talab qiladi. Yoshidan oshgan bola turli xil ozuqa moddalarni asosan ovqatdan oladi. Bola yoshidan oshgach, ko‘krakdan ajratiladi. Ana shu davrdan boshlab uni kattalar iste’mol qiladigan ovqatlarga sekin-asta o‘rgatila boshlanadi. Bolaning faqat ona sutini iste’mol qilishdan boshqa ovqatlarni ham iste’mol qilishga o‘tishi uning ovqat hazm qilish organlarida o‘zgarish yasaydi. Bolalarning jismoniy jihatdan normal va sog‘lom o‘sishlari uchun oilada ham MTMda ham ularning qat’iy rejim bilan sifatli ovqatlantirishga jiddiy e’tibor bilan qarash kerak. Ilk yoshdagi bola ovqatlanishida yuzaga keladigan bu o‘zgarishlar bolaning qon tarkibini ham o‘zgartiradi. Ovqatning turi ortgan sari qondagi eng muhim elementlar bo‘lmish gemoglobin va eritrotsitlar miqdori ortadi. Lekin shunday bo‘lsa ham bu yoshdagi bolada organizmni yuqumli kasalliklardan muhofaza qilib turadigan oq qon tanachalari (leykotsitlar) yetarli miqdorda bo‘lmaydi va ular turli yuqumli kasalliklarga tez chalinadigan bo‘ladi. Shunday qilib, ilk yoshdagi bola jismoniy jihatdan tez o‘sishda davom etsa ham, u hali tashqi muhit o‘zgarishlariga yaxshi moslasha olmagan bo‘ladi. Shuning uchun muhitning salgina o‘zgarishi bolaga darhol ta’sir qiladi. Bola yangi muhit sharoitida tez toliqadi. Bolaning ilk yoshdagi davrida ham nerv sistemasi tez rivojlanishda davom etadi. Bu davrda bosh miyaning hajmi va vazni anchagina ortadi. Masalan, bola bir yoshdan ikki yoshga kirguncha bosh miyasining vazni 940 g dan 1025 g ga ortadi. Ikki yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davrda esa bola miyasining vazni 1025 g dan 1112 g ga ortadi. Bu davrda bola miyasi vaznining ortishi bilan birga miyaning ichki qismlarida ham jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Miya po‘stidagi nerv hujayralarining (neyronlarning) tuzilishi murakkablashadi, ya’ni neyronlarning shoxsimon o‘simtalari tobora orta boradi. Bosh miya po‘stidagi nerv hujayralarining takomillashuvi turli assotsiatsiyalarning (muvaqqat aloqalarning, shartli reflekslarning) yuzaga kelishini osonlashtiradi va tezlashtiradi.Ilk yosh davridagi bola nerv sistemasining rivojlanishida ham nerv tolalarining miyelinizatsiyalanishi davom etadi. Bu davrda asosan bosh miya yarimsharlaridagi nerv hujayralarini bir-biri bilan bog‘lovchi nerv tolalari miyelin pardasi bilan qoplanib, bir-biridan ajratiladi. Bola psixikasining rivojlanishida buning ahamiyati g‘oyat kattadir. Chunki shu munosabat bilan, ya’ni miyelinizatsiya orqali nerv tolalarining bir-biridan ajratilishi bilan turli taasurotlar (qo‘zg‘alishlar) nerv sistemasida tezroq tarqaladi va ravshanroq aks ettiriladi. Nerv hujayralarini bir-biri bilan bog‘laydigan juda ham nozik nerv tolalarining miyelin pardasi bilan qoplanib, bir-biridan ajratilishi butun nerv sistemasining tobora uyg‘un va puxta ishlashiga yordam beradi. Bu miya po‘sti nerv sistemasidagi barcha quyi boblar faoliyatini asta-sekin o‘ziga bo‘ysundira boradi. Shu tariqa bolaning butun hayotida oliy nerv faoliyatining roli orta boradi. Ilk yoshdagi bolalarda shartli reflekslar tez va osonlik bilan yuzaga keladi, xili orta boradi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar nerv sistemasining rivojlanishidagi eng xarakterli tomonlardan biri shundan iboratki, bu davrda shartli tormozlanishning oddiy turlari yuzaga kela boshlaydi. Shartli tormozlanishning ishlay boshlashi tufayli bu yoshdagi bolalar ayrim harakatlardan o‘zlarini darhol to‘xtata oladigan bo‘ladilar. Masalan, ikki yoshli bolaga «tegma», «jim bo‘l», «to‘xta», «yo‘q» kabi so‘zlarni tegishli qo‘l yoki boshqa ishoralar bilan aytilsa, u o‘zini ba’zi harakatlardan tiya oladi. Shartli tormozlar ko‘paya borgan sari ularning hosil bo‘lishi ham yengillasha boraveradi va bola o‘z xatti-harakatlarini ifoda qila olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Oliy nerv faoliyatining ishida signallar sistemasining nisbati o‘zgaradi. Agar bir yoshgacha bo‘lgan bola asosan birinchi signallar sistemasi orqali tashqi muhitni aks ettirsa, ikki yoshga to‘lgandan so‘ng ikkinchi signallar sistemasi ham ishga tusha boshlaydi. Lekin ilk tarbiya yoshidagi davrda birinchi signallar sistemasining faoliyati ustun bo‘ladi. Bu davrda ikkinchi signallar sistemasi doirasida, ya’ni nutq materiallari, so‘zlar, gaplarga nisbatan shartli reflekslar yuzaga kela boshlaydi. Bu yoshdagi bolalar anchagina so‘zlarning ma’nosini to‘gri tushuna oladigan bo‘ladilar. Ilk yosh davridagi bolalar analizatorlari ham tobora takomillashib boradi. Ularning ko‘rish, eshitish, ta’m va hid bilish, teri hamda harakat sezgilarining sezgirligi ancha o‘tkirlashadi. Ana shularning hammasi ilk yosh davridagi bolalar psixikasining yanada rivojlanishi uchun qulay sharoit tug‘diradi. Ma’lumki, bolaning ilk tarbiya yoshidagi davri butun sezgi a’zolarining jadal taraqqiy etish davri, ya’ni senzitiv davr hisoblanadi. Aslini olganda bolaning uch yoshgacha bolgan davri senzitiv taraqqiyotining boshlanish davridir. Bu davrdan boshlab bolaning turmush tajribasi orta boradi. Bolalarning tashgi olamni bilishdagi aktivliklari ortgan sari ular bir-birlaridan individual jihatdan farq qila boshlaydilar. Buning sababi shundaki, har bir bola maxsus sharoitda oziga xos ravishda aktivlik ko‘rsatadi va tevarak-atrofidagi turli-tuman narsa va hodisalarni bilishga harakat qiladi. Bu esa ularda har sohaga doir o‘nlab savollarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Mana shularning barchasi bolaning ilk yosh davrila boshlanadigan haqiqiy senzitiv davr uchun asos yaratadi.