O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiya vazirligi toshkent moliya instituti abdurasulov Akobirxon Shuxratovich jahon xo‘jaligini tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari kurs ishi ilmiy rahbar

Jaxon xo‘jalik aloqalarini xalqaro tartibga solish

Butun jaxon xo’jalik hayotining baynalminallashuvi davlatlararo xo’jalik aloqalarni tartibga solishning mexanizmini yaratish zarurligiga olib keldi. Hozirgi davirda qandaydur tartibga soluvchi tuzilma amal qilmaydigan xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasini to’lash qiyin. Jumladan, moliya, valyuta va kredit sohalarida Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro ta’mirlash va rivojlanish banki (TSBK), jahon savdosi sohasida – Ta’riflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK)ni ko’rsatish mumkin.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish milliy – tashkiliy shakllardan boshlanadi. Xo’jalik hayotining bayminallashuv jarayoni dastlab milliy davlatlar faoliyatini xalqaro uyg’unlashtirishga, keyin esa davlatlararo va xalqaro uyg’unlashtirishga, keyin esa davlatlararo va xalqaro tashkilotlar tuzilishiga olib keldi.
Huquqiy ma’noda tartibga solish xalqaro tartiblarni o’rnatishga, ya’ni me’yoriy chegaralar va qoidalarni aniqlovchi kelishuvlarni ishlab chiqaruvchi yoki xalqaro aloqalarning qandaydir sohasini hal qilishda tomonlar zimmasiga majburiyatlarga amal qilishni yaklaydi. Umum qabul qilingan andozalar va qoidalarni o’z ichiga oluvchi xalqaro tartiblar o’z navbatida milliy tartibga solishga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Birinchi xalqaro tashkilotlar XX asrning 20 – yillarida tuzilgan bo’lsada (Millatlar ligase – 1919 yil Xalqaro hisob-kitoblar banki – 1919 yil), xalqaro darajada jahon xo’jalik aloqalarini ko’p tomonlama tartibga soluvchi tuzilmalar ikkinchi jahon urishidan keyin shakillana boshladi.
1945 yil maxsus xalqaro uyg’unlashtiruvchi muassalar – Xalqaro valyuta fondi (XVF) va Xalqaro ta’mirlash va rivojlantirish banki (XTRB) tashkil topdi. Hozirgi davrda ham ularning ikkalasi ham muhim xalqaro tashkilot hisoblanib, jahon savdosi, xalqaro kredit va valyuta munosabatlari sohalarini davlatlararo tartibga solishning tartib – qoidalarini aniqlab beradi. Urishdan keying davrda tuzilgan tariflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK), Evropa iqtisodiy hamkorligi tashkiloti (EIXT), NATOning iqtisodiy masalalarni uyg’unlashtiruvchi kometeti (IMUK), xalqaro iqtisodiy munosabatlarning erkinlashtirish davriga to’g’ri keldi. TBSK milliy va mintaqaviy darajada vaqti – vaqti bilan kuchayib boruvchi rotekistizimga qarshi turdi, milliy manfatlarni o’zaro kelishishiga yordam berdi. Uning faoliyati savdoda kamsitmaslik, savdoda tarifli va tarifsiz cheklashlarni aniqlashda teng asosda maslahatlashish kabi tamoyillarga asoslanadi. TSBK faoliyatining asosiy faoliyatining shakli qatnashuvchi tomonlarining ko’p tomonlama savdo muzokaralarini o’tkazish hisoblanadi. Jahon savdosini erkinlashtirish ko’p tomonlama shartnoma asosida harakat qiluvchi xalqaro savdo tartib qoidalarini hal qiluvchi xalqaro savdo tarib qoidalarini qayd qiluvchi xalqaro tashkilot TSBK doirasidagi faoliyat bilan bog’liq. Hozirgi davrda TSBK jaxon savdo aylanmasining asosiy banki hisoblanadi.
Ammo jaxon savdo raqobat kurashi asosida boradi shu sababli o’zaro maqbul qarorlarni qidirip topishga va savdoni xalqaro darajada tartibga solishga ko’plab qiyinchiliklar bilan erishiladi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yana bir ahamiyatga molik sohasidir. Xalqaro moliyaviy munosabatlarni uyg’unlashtirish XVF, XTRB, iqtisodiy hamkorlik va rivojlantirish tashkiloti (IHRT), xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korparatsiya (XMK) vas hu kabilar doirasida amalga oshiriladi. G’aribdagi yeti yetakchi mamlakatlarning har yillik kengashi bu sohada muhim ro’l o’ynaydi.
Valyuta – moliyaviy sohani xalqaro uyg’unlashtirishning kuchayishi ko’p jihatdan XVFning faoliyati bilan bog’liq. U o’zining nizomiga muvofiq valyuta kurslari va a’zo mamlakatlar to’lov balanslarini tartibga soladi, ko’p tomonlama to’lov tizimlari va rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi qarzlarini nazorat qiladi, a’zo mamlakatlarga ularning valyuta – moliya muammolarini hal qilish uchun kredit beradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlargda tarkibiiy qayta qurishlarni moliyalashtirish bilan XTRB va u bilan birga jahon banki tarkibiga kiruvchi Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korparatsiya (XMK) har xil innovatsion ob’yektlarni o’rta va uzoq muddatli kreditlash bilan shug’ulanadi, loyihalarning moliyaviy – iqtisodiy asoslarini tayorlaydi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy o’zgarishlarga yordam beradi. Davlatlararo tashkilotlar Ichida barcha sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarni birlashtiruvchi IHRT muhim ro’l o’ynaydi. Uning doirasida ichki iqtisodiy tadbirlarning boshqa mamlakatlar milliy iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini, ularning to’lov balansi holatini o’rganish amalga oshiriladi, milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi tamoyillariga tez moslashishni ta’minlash maqsadida makroiqtisodiy tartibga solish bo’yicha tavsiyanomalar beradi. IHRT jahon xo’jaligi doirasida ko’p omilli funksional aloqalarni o’rganishni amalga oshiradi, valyuta va budjet siyosati, narxlar, savdo va boshqa sohalar bo’yicha ilmiy asoslanga iqtisodiy pragnozlar tavsiya etadi.

4.