O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

BIOPATENSIALLAR
deyiladi. Biopatensiallar hayvon va o’simliklarning 
hujayralarida, to’qimalarida va organizmlarida paydo bo’ladi. Ularning ba’zilari 
doimiy mavjud, ayrimlari tashqi ta’sirlar tufayli paydo bo’ladi. 
Elektr impulslari nerv, muskul to’qimalarning faoliyati vaqtida paydo 
bo’ladi va tirik organizmlarda kechadigan fiziologik va patalogik jarayonlarni aks 
ettirishi mumkin. Bioelektrik hodisalarni o’rganish 1771 yilda L.Galvani 
tajribalaridan boshlandi.1838 yilda Matteuchi muskulning tashqi sirti musbat, ichki 
sirti manfiy zaryadga ega ekanligini aniqladi. Tinch holatdagi muskulning tashqi 
va ichki sirtlari orasidagi potensialari esa muskulning qisqarishi, bezlar sekresiyasi, 
hujayralarning ta’sirlanishi paytida hosil bo’ladi. 
1875 yilda rus fiziologi V.E.Danilevskiy birinchi bo’lib bosh miyaning 
biopotensialarni aniqladi. Biopotensialarning hosil bo’lishi ancha murakkab masala 
bo’lib, hozirgacha uning to’liq nazariyasi yo’q. Hozirgi vaqtda 1952 yil Xodjiken, 
Xaksli, Kachilar nazariyasi ko’p qo’llaniladi. 
Shu nazariyasi bilan qisqacha tanishamiz. 
Biror to’qimaning potensiali uning tarkibidagi hujayralar potensiallari 
yig’indisi deb qarash mumkin. U holda xujayra tirik organizmning asosiy 
struktura elementiga emas, asosiy elektrik elementi hamdir. Hujayra va uni o’rab 
olgan hujayradan tashqaridagi biologik muhitni, tashqi muhitdan yarim 
o’tkazgichli hujayra menbranasi bilan ajralgan murakkab sistema deb qarash 
mumkin. Huyjayra ochiq termodinamik sistema bo’lib tashqi muhit bilan uzluksiz 
energiya, modda va informasiya almashinadi. Bu almashinuv menbranalar orqali 
amalga oshiriladi. Menbrana oddiy holda lipid qatlamidan iboratdir. Lipidlar 
qatoriga neytral yog’lar efirlar kiradi. Hujayrada lipidlar, oqsil qatlamlari bilan 

---

38 
o’rab olingan. Menbrana lipid qatlamida diametri 0,7-0,8 nm.li teshiklar mavjud 
bo’lib, ular orqali suv va boshqa mayda malekulalar o’tadi, katta malekulalar esa 
o’ta olmaydi. Teshiklar, elektr zaryadiga ega bo’lganligi uchun, hujayraga
ma’lum ishorali ionlar o’tishiga imkon beradi va teskari ishorali ionlarning 
o’tishiga halaqit beradi. Ayniqsa ko’p valentli ionlar o’tishi qiyin bo’ladi, chunki 
ularning zaryadi katta bo’lgani uchun gidrat qatlami bilan qoplanadi va effektiv 
diametri oshadi. Turli ionlar o’tkazuvchanligi har xil bo’lgani uchun menbrananing 
turli tomonida ba’zi bir ionlarning nosimmetrik tarqalishini biopotensiallar paydo 
bo’lishining asosiy sababi deb qarash kerak. 
Hujayra sitoplazmasida va tashqi muhitda eng ko’p miqdorda bo’lgan asosiy 
ionlar, bu K
+ 
, Na
+ 
, Cl
- 
, va katta diametrli ionlar.M aminakislota ionlari R dir. 
Hujayra ichida K
+
, Cl
-
va R
-
ionlari, tashqarisida esa faqat K
+
va Cl
-
ionlari bo’lsin. 
Kaliy va xlor ionlari menbrana orqali ikkala yo’nalishda ham diffuziyalanadi, R
-
ioni esa hujayra ichida qoladi. 
Hujayra membranasidan ionlarning o’tishi.
Kaliy va xlor ionlarining diffuziyasi har xil ishoralarda o’tadi, chunki xlor 
ionlarining tashqi muhitdan hujayra ichiga o’tishiga R- ionlari hosil qilayotgan 
manfiy zaryad to’sqinlik qiladi. Natijada kaliy va xlor ionlarining hujayra ichida va 
tashqarisidagi konsentrasiyalari bir xil bo’lmaydi. Bunda Danon tenglamasi deb 
ataladigan munosabat bajariladi. 
[K
+
]
u
*[Cl
-
]
u
=[K
+
]
t
*[Cl
-
] 
Menbrana orqali o’ta olmaydigan R- ionalr menbrana ichki sirti yonida 
to’planishib manfiy zaryad hosil qilishadi. Bu zaryad hujayra tashqarisidagi 
ionlarning tortishib, menbrana tashqi sirtida musbat qatlam hosil qiladi. Bunda 
hosil bo’ladigan potensiallar farqi 
2
1
C
C
n
zF
RT
ì



-
kaliy ionlari konsentrasiyasining nisbati
[K+]
u =
[Cl-]t 
[K+]t [Cl-]
u 
Qo’yidagi jadvalda turli hayvonlar uchun .
T
u
C
C
va 

menbrana potensial 
keltirilgan.
To’qima turi 
Na
+
K
+
Cl
-
Hayvon 
turi
To’qima
U, mV 
Kalmer nervi
0.11 
41 
0,074 xashorat 
kanot muskuli 80-90 
Baqa nervi 0,31 
44 
- 
baqa
oyoq muskuli 40-80