O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

nur chiqarish qobiliyati
Re deb (uni ba’zan energetik 
yorqinlik deyiladi), jism sirtining 1 sek da chiqaradigan energiya kattaligiga 
aytiladi (j/ m
2
s).
Har qanday temperaturada o’ziga tushgan nurni to’la yutuvchi jismlarga 
absolyut qora jism
deyiladi.
 
Stefan–Bolsman
qonuniga binoan absolyut qora jismning energetik 
yorqinligi absolyut qora jism haroratining to’rtinchi darajasiga proporsionaldir. 
Re = 

T
4
(4.21) 
Bunda 

= 
8
10
67
,
5


4
2
K
м
Bт
- Stefan – Bolsman doimiysi. 
Vinning siljish qonuniga binoan to’lqin uzunligining haroratga bog’liqligi quyidagi 
formuladan aniqlanadi.
ya’ni harorat oshsa, to’lqin uzunlik 

kamayadi. Bu yerda 
в
– Vin doimiysi.
К
м
в




12
10
28979
,
0
Vin qonuniga asosan birinchi marta quyosh harorati aniqlangan. Quyosh 
nurlanishi maksimum energiyasi 

= 0,47 mkm to’lqin uzunligi mos keladi, u 
holda quyosh harorati 
K
6160
10
47
,
0
10
2898
,
0
6
2







Yer yuzasida asosiy issiqlik nurlanishi va ko’rinadigan nurlar manbai quyosh 
hisoblanadi. Yer sirtida quyosh nurlanishi intensivligi 1382 Vt/m
2
, bunga quyosh 
doimiysi deyiladi. Yer shari quyoshdan bir yilda 
24
10
84
,
3

J energiya oladi. Bu esa 
insoniyatning boshqa manbalaridan oladigan energiyasidan ancha ko’pdir. ( BMT 
ning xabarlariga ko’ra barcha tur ishlab chiqilgan energiyalar miqdori 
20
10
1
,
2

J ga 
teng).

---

56 
Quyosh nurlanishi maksimumi 470 
nm 
ga to’g’ri keladi, ammo yerda quyosh 
nurini tanlab yutilishi, bu maksimumni 555 
nm 
ga siljitadi. Ko’z ham shu to’lqin 
uzunlikni yaxshi sezadi. 
Yer atmosferasi yuqori chegarasida quyosh nurlanishining intensivligi
2
4
10
4
,
8
м
Ж

ga yaqin, yer sirtiga 25 foizi yetib keladi.
Klassik elektrodinamika asosida olingan ifodalar nurlanishning tajriba 
natijalari bilan to’la mos kelmasligi aniqlandi. 1900 yili nemis olimi Plank tajriba 
natijalarini to’la tushuntiruvchi nazariyani yaratdi. 
Plank gipotezasiga binoan atom ossilyatorlari uzluksiz emas, balki porsiya-
kvant shaklida nur chiqaradi va yutadi ,uning energiyasi 
E = h 

34
10
625
,
6



h
J.s - Plank doimiysi. (4.22) 
Demak, energiya diskret qiymatlarni qabul qiladi. E = nh

(n = 1,2, 3...) 
1900 yil 14 dekabrda shu masala nemis fiziklar jamiyatida e’lon qilindi va bu 
kun kvant mexanikasining tug’ilish kuni hisoblanadi. Katta to’lqin uzunliklar 
uchun energiyaning uzuqligi sezilmaydi, kichik to’lqinlar uchun yaxshi namoyon 
bo’ladi. Plank nazariyasiga asoslangan holda 1905 yilda Eynshteyn yorug’likning 
kvant nazariyasini, Bor esa 1913 yilda atom tuzilishining kvant nazariyasini ishlab 
chiqdi. 
Eynshteyn nazariyasiga binoan yorug’lik kvant shaklida chiqariladi va 
yutiladi. Ularni fotonlar deb atadi. Uning energiyasi E = h

, massasi 
2
c
h
m


(4.23) 
impulsi 
c
h
P


. Foton kvazizarracha tezligi 
s
, uning tinchlikda massasi yo’q. Agar 
foton impulsga ega bo’lsa, yorug’lik yuzaga bosim berishi kerak. 
Bu bosim
)
1
(




N
c
h
P
(4.24)
ifoda orqali aniqlanishi kerak. bunda 

– qaytarish koeffisiyenti. 
N – 1 sekundda tushuvchi fotonlar soni. 
Bu bosimni tajribada Lebedev aniqladi. 1899) oynachada bosim, 
qoraytirilganga
qaraganda ikki marta katta bo’ladi. 
Plank gipotezasi fotoeffekt hodisasini tushuntirishda ham o’rinli bo’ldi. 
