O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Rentgen nurlari
deb to’lqin uzunligi 80 nm dan 10
-6
nm gacha bo’lgan 
elektromagnit to’lqinlariga aytiladi. Uzun to’lqinli rentgen nurlari qisqa to’lqinli
ultrabinafsha nurlar bilan qo’shilib ketadi. Qisqa to’lqinli rentgen nurlar esa uzun 
to’lqinli
gamma 
nurlar bilan qo’shilib ketadi. Rentgen nurlar 2 xil bo`ladi. oq 
(tormozli) va qattiq (xarakteristik) rentgen nurlari va rentgen trubkalarida hosil 
qilinadi. 
Havosi so`rilgan balondagi (10
-7 
mm ust.gacha) anod va katod orasiga 10 
5
V kuchlanish beriladi. Bunda katoddan chiqayotgan elektronlar 100000 km/s ga 
yaqin tezlikka erishadi. Bu elektronlar anodda tormozlanganda undan qisqa 
to’lqinli elektromagnit to’lqinlar (rentgen nurlar) chiqadi. Bunda turli elektronlar 

---

64 
turlicha tezlikka ega bo`lgani uchun hosil bo`layotgan rentgen nurlarning to’lqin 
uzunligi ham turlicha bo’ladi va u tutash spektorga egadir. Shu sababli ularga oq 
rentgen nurlari deyiladi. Kuchlanish katta bo’lganda esa xarakteristik rentgen 
nurlari chiqa boshlaydi va u chiziqli spektorni beradi. Elektronlar anodda 
tormozlanganda energiyaning faqat bir qismi rentgen nuri hosil qiladi.Qolgan 
qismi esa anodni qizdirishga sarf bo’ladi. U
1

U
2 

U
3 
tutash spektor. 

min – bu 
elektron energiyasi foton energiyasiga teng bo’lganda hosil bo’ladi. 
min
max


hc
h
eU


eU
hc

min

(5.4)
Qisqa to’lqin uzunlikka ega rentgent nurlari uzun to’lqin uzunlikli rentgen 
nurlariga qaraganda modda ichiga kuchli kirish xususiyatiga ega bo’lgani uchun 
ularga qattiq rentgen nurlar, uzun to’lqin uzunlikli rentgen nurlarga esa 
yumshoqrentgen deyiladi. Rentgen nurlar oqimi
Z
U
I
k
Ф




2
(5.5) 
Xarakteristik rentgen nurlar spektori chiziqlidir. Katta tezlikka ega 
elektronlar atomining ichki elektron qobiqlariga kiradi va undan elektron urib 
chiqaradi. Bo’sh o’rinlarga yuqori energetik holatlardan elektron o’tadi va rentgen
fotoni chiqadi. 
Optik spektrlardan farqli holda rentgen spektrlari turli atomlarda o’xshash 
bo’ladi. Buning sababi turli atomlarning ichki qatlamlari o’xshash bo’lib, faqat 
energetik jihatdan farq qiladi, ya’ni yadroning ta’siri tartib nomeri ortishi bilan 
ortib boradi. Bu esa xarakteristik rentgen nurlar spektrining yadro zaryadi ortishi 
bilan katta chastota tomonga siljishiga olib keladi. Buni Mozli qonuni bilan 
ifodalash mumkin. 
