O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

3.1 – jadval. Qora temir-tersak va chiqindilarni sinflanishi.
Ka
te
g
o
ri
y
a
 
Tur 
Turni
n
g
 n
o
m
eri
 
U
m
um
iy
 bel
g
il
a
n
is
h
i 
Sifat ko‘rsatgichlari 
Maksimal 
tashqi 
o‘lchamlari, 
mm 
M
ini
m
a
l 
q
a
li
n
li
k, 
m
m
 
M
a
ss
a
si
, 
kg
; 
zi
ch
li
k, 
k
g
/dm
3
 
M
a
ks
im
a
l z
a
ra
rl
a
n
is
h, 
(m
as
sa
si
 bo‘
yi
ch
a),
%
 
Alo
h
ida 
ko‘rsatkichlari 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
Po‘latli temir-tersaklar va chiqindilar
A 
A,B 
A,B 
A,B 
A,B 
 
N1 
N2 
N3 
N4 
O‗lchamsiz po‗latli temir-tersaklar va 
chiqindilar (qayta ishlash uchun)
 
1 
2 
3 
4 
5
 
1A 
2A,2V 
3A,3B 
4A,4B 
5A,5B
 
300X200X150 
600X350X250 
800X800X500 
200X150X100 
-
 
6 
8 
6 
6 
6
 
0,5-40 
>2,0 
>1,0 
-
 
2 
1 
1,5 
0,5 
3
 
- 
- 
- 
Vakuum induksion pechlari uchun 
bo‗laklarni o‗lchami 30X30X30 mm 
dan kam emas 
-
 

---

64 
davomi 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
A,B 
A,B 
A,B 
A 
A,V 
A 
A,B 
Po‗lat qirindilardan qilingan N1 
briketlar
Po‗lat N2 qirindilardan qilingan 
briketlar
Paketlar: 
N1 
N2 
N3 
Paketlash uchun №1 temir-tersaklar 
va chiqindilar
Paketlash uchun №2 temir-tersaklar 
va chiqindilar
Po‗lat arqonlar va simlar 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
6A,6B 
7A,7B 
8A,8B 
9A 
10A 
11A, 
11B 
12A 
13A, 
13B 
- 
- 
2000X1050X 
X750 
2000X1050X750 
2000X1050X750 
3500X2500X 
X1000 
3500X2500X 
X1000 
Diametri 1000 
gacha, uzunligi 
500 gacha 
- 
- 
- 
- 
- 
>6
>6 
- 
2-50;>5 
2-50;>4,5 
>40;>2 
40;>1,8 
40;>1,2 
- 
- 
>20 
1 
3 
1 
2 
2 
1 
2 
6 
Partiyani massasidan 3 % gacha 
uvalanadigan 
Partiyani massasidan 5% gacha 
uvalanadigan 
Iste‘molchining 
talabi 
bo‗yicha 
paketni o‗lchamlari 500X500X600 
gacha yoki 600X X600X800 gacha 
bo‗lishi kerak 
- 
- 
- 
- 
Arqon bo‗laklarini 64iametric >20 
mm va uzunligi 800 mm gacha 

---

65 
 
o‗ramlar 
 1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
A 
A,B 
A,B 
№ 1 po‗lat qirindilar
№ 2 po‗lat qirindilar
O‗ralgan po‗lat qirindilar (qayta 
ishlash uchun) 
14 
15 
16 
14A 
15A, 
15B 
16A, 
16B 
O‗ramlar va tara- 
shalar uzunligi 50 
gacha 
O‗ramlar va tara- 
shalar uzunligi 
100 gacha 
- 
- 
- 
- 
Tarasha 
massasi 
0,025gac
ha 
Tarasha 
massasi 
0,05 
gacha 
- 
3 
3 
3 
100 mm uzunlikdagi o‗ramlar (massa 
bo‗yicha 3% ) 
200 mm uzunlikdagi o‗ramlar (massa 
bo‗yicha 3% ) 
- 
Cho‘yanli temir-tersaklar va chiqindilar
A,
B 
№ 1 cho‗yan temir-tersak va 
chiqindilari
17 
17A, 
17B 
300 
- 
0,5-20 
2 
0,5 kg gacha og‗irlikdagi bo‗laklar 
partiyaning massasini 2 % idan 
oshmasligi kerak. Qiyin ajratiladigan 
po‗lat aralashmalari 5% gacha. 
0,5 kg gacha og‗irlikdagi bo‗laklar 

---

66 
A № 
2 cho‗yan temir-tersak va 
chiqindilari
18 18A 
300 
- 
0,5-40 
2 
partiyaning massasini 2%idan 
oshmasligi kerak. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
A 
A,B 
A 
A 
A 
№ 3 cho‗yan temir-tersak va 
chiqindilari 
№1 o‗lchami katta cho‗yan temir-
tersak va chiqindilari (qayta ishlash 
uchun) 
№2 o‗lchami katta cho‗yan temir-
tersak va chiqindi-lari (qayta ishlash 
uchun)
№3 o‗lchami katta cho‗yan temir-
tersak va chiqindi-lari (qayta ishlash 
uchun) 
Cho‗yan qirindilardan tayyorlangan 
19 
20 
21 
22 
23 
19A 
20A, 
20B 
21A 
22A 
23A 
300 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
0,5-20 
- 
- 
- 
2-20;>5 
2 
3 
3 
3 
2 
0,5 kg gacha og‗irlikdagi bo‗laklar 
partiyaning massasini 2 % dan 
oshmasligi kerak. Qiyin ajratiladigan 
po‗lat aralashmalari 5 % gacha. 
Qiyin 
ajratiladigan 
po‗lat 
aralashmalari 5 % gacha. 
- 
- 
Uvalanib tushadiganlar partiya-ning 
massasini 5% gacha 
- 

---

67 
A,B briketlar 
Cho‗yan qirindilar 
24 24A, 
24B 
- 
- 
- 
2 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
Sinfdan tashqari temir-tersak va chiqindilar
A,B 
A,B 
A 
A 
Domna qo‗shilmalari 
O‗lchami katta domna qo‗shilmalari 
(qayta ishlash uchun) 
Temirchilik 
va 
prakat 
qilish 
kuyindilari 
Svarka shlaki 
25 
26 
27 
28 
25A, 
25B 
26A, 
26B 
27A 
28A 
Bo‗laklar 250X 
250X 250. Po‗lat 
qirindilarni 
uzunligi 100 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
5 
- 
5 
5 
200 mm gacha uzunlikdagi o‗ramlar 
3% gacha 
- 
- 
- 

---

№2 po‗lat temir-tersak va chiqindilar (2A turi) buyurtmachi talabiga muvofiq 
oltingugurt (S) ni ham va fosfor (P) ni ham miqdori 0,05 foizdan oshmasligi kerak. 
Bunda to‗g‗ri chiziqli bo‗laklarni bo‗rtiqlarining uzunligi 100 mm dan oshmasligi 
kerak. Temir-tersak va chiqindilar tarkibidagi trubalarning tashqi diametri 150 mm 
dan, devorlarini qalinligi 8 mm dan oshmasligi kerak. 
№ A turdagi temir-tersak va chiqindilar (№3 po‗latli temir-tersak va 
chiqindilar) tarkibida po‗lat chiqindi (skrap) lar va qatlam (list) li metall o‗ramlarni 
bo‗lishiga ruxsat etiladi.
№4 po‗lat temir-tersak va chiqindilari (4A turi) mayda bo‗lakli magnizit va 
boshqa ishlab chiqarish chiqindilaridan, magnizit ishlab chiqarish mahsulotlarini 
chiqindilaridan (mix qoziqlar, boltlar, gaykalar va boshqalar) tashkil topgan 
bo‗lishi kerak.
Briketlar (6A, 7A, 23A turlari) toza po‗lat va cho‗yan qirindilaridan qaynoq va 
sovuq briketlash usullarida tayyorlanadi. Lekin briketlashga zanglab ketgan, 
yongan va kislotalar ta‘sirida emirilgan qirindilarni qo‗shish ta‘qiqlanadi. Briketlar 
shunday sifatli bo‗lishi kerakki, ularni iste‘molchilarga tashishda va yuklashda 
qirindilarga aylanish miqdori 5 foizdan oshmasligi kerak. 
№1 paketlar (8A turi) faqat toza, engil vaznli turli xil (qatlamli, yo‗l-yo‗l 
(polosovoy)li, nav (sortovoy)li, trubali) qalaylangan, emallangan, ruhlangan, 
boshqa rangli metallar bilan qoplangan, kislotalardan emirilgan, zanglab ketgan 
(zang dog‗lari bo‗lsa ruhsat etiladi) va yongan metallarni presslash ruxsat 
etilmaydi. 
Yuqori №2 va past №3 zichlikdagi paketlar (9A va 10A turlari) engil vaznli 
po‗latli temir-tersak va chiqindilardan presslangan bo‗lishi kerak. Bunda ularning 
tarkibida qirindilarni bo‗lishiga ruhsat etiladi. 
Engil vaznli temir-tersak va chiqindilar deb, solishtirma (nasipnoy) zichligini 
temir-tersak va chiqindilarni qayta ishlaydigan moslamada, mexanik zichlash 
natijasida oshirish mumkin bo‗lgan po‗lat temir-tersak va chiqindilariga aytiladi. 
Erkin ikkilamchi qora metallarni vaznini (kg) ularni egallab turgan hajmiga (m
3
) 
nisbati, temir-tersak va chiqindilarning uyma zichligi deyiladi. 

---

69 
Po‗lat arqonlar va simlar (13A turi) o‗ralgan, kamida besh joyidan po‗lat simlar 
bilan bog‗langan bo‗lishi kerak. Po‗lat arqonlar gabarit o‗lchamli bo‗laklarga 
bo‗linishi mumkin. 
№1 va №2 po‗lat qirindilar (14A va 15A turlari) turli turdagi sochiluvchan 
mayda qirindilar va turli xil uzunlikdagi tarashlangan, o‗yilgan, kesilgan (visechka) 
o‗ramlar shaklida bo‗ladi. №1 cho‗yan temir-tersak va chiqindilar (17A turi) 
mashinalar bo‗laklarini cho‗yan quymalaridan tashkil topgan. №2 po‗lat temir-
tersak va chiqindilar (18A turi) cho‗yan qoliplarining bo‗laklari va ost tog‗ora 
(poddon) lar shaklida bo‗ladi. 
Oshirilgan va yuqori fosfor tarkibli cho‗yan qolipga quyilgan quyma (pech, 
idish, badiiy san‘at asarlari) bo‗laklari bolg‗alanuvchan cho‗yan, cho‗yan truba №3 
cho‗yan temir-tersak va chiqindilari (19A turi)ni tashkil qiladi. 
Temir-tersak va chiqindilarni sinfga kirmaydigan sinfini asosiy qismini domna 
prisadkalari (25A turi) tashkil qiladi. Domna prisadkalariga yuqori harorat yoki 
kislota ta‘sir ettiriladigan, emallangan va ruxlangan, zang ta‘sirida emirilgan temir-
tersak va chiqindilar; cho‗yan burdalari, zarralari; pitralar, sochma o‗qlar (drob) 
yoki granulalar (qumoq-qumoq donalar); zang bosgan, qizdirilgan cho‗yan va 
po‗lat qirindilari; shlak chiqidilari kiradi. 
Po‗latli temir-tersak va chiqindilarni B kategoriyasi 11 turdan iborat. 2B, 3B, 
4B, 5B, 6B, 7B, 8B, 11B, 13B, 15B, 16B. Po‗latli temir-tersak va ularni chiqindilar 
3 turdan: 17B, 20B, 24B iborat. Bundan tashqari sinfga kirmaydigan temir-
tersaklarni 2 turi: 25B, 26B bor.
B kategoriyadagi temir-tersak va ularni chiqindilari, A kategoriyadagiday aniq 
ko‗rsatkichlarga ega. Bundan tashqari B kategoriyani har bir turi belgilangan 
kimyoviy tarkibga ega. Shuning uchun legirlangan temir-tersaklarni tarqalishi 
Davlat standarti bo‗yicha B 1 dan B 67 gacha bo‗lgan guruhlarda ko‗rsatilgan. 
Aralashgan temir-tersaklar, ya‘ni qora metallarning turli xil turlari, 
topshirilishdan va qayta ishlashdan oldin navlarga ajratilishi kerak. Gabariti, 
talabga javob bermaydigan temir-tersak va chiqindilar gabarit holatiga keltiriladi.