O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

 
Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni ishlatish effektivligi 
Ma‘lum kimyoviy tarkibli va sifatli po‗latli temir-tersaklarni ham, xom 
ashyodan olingan cho‗yandan ham olish mumkin. Lekin 1 tonna cho‗yan olishdagi 
sarf xarajatlar 1 tonna temir-tersaklar olishiga nisbatan bir necha barobar ko‗p 
bo‗ladi. Shuning uchun hamma temir-tersak va chiqindi resurs matohlarining 
aylanma xarakatga jalb qilinishi va ulardan ratsional foydalanish xalq
xo‗jaligida katta mazmun kasb etadi. 

---

58 
Xalq xo‗jaligida temir-tersaklarni ishlatish effektivligi quyidagi metodika 
bo‗yicha hisoblanadi. 
Hisoblash respublikamizda temir-tersaklarni qayta ishlanadigan ikki sinfi 
ustida amalga oshiriladi. Bunga po‗lat temir-tersaklari (po‗latli temir-tersaklar va 
chiqindilar) va cho‗yan temir-tersaklari (cho‗yanli temir-tersaklari va chiqindilar) 
kiradi. 
Po‗lat temir-tersaklarini ishlatishdagi iqtisodiy effektivlik quyidagi 
formuladan hisoblanadi: 
E
c.l 
=[(S
p.ch
+ E
n 
K
p.ch
) l
s.l
- (S
s.l
+ E
n 
K
s.l
)] R
s.l
, 
bu erda, S
p.ch
- 1 tonna qayta ishlangan cho‗yanni tannarhi, so‗m. 
S
s.l
- 1 tonna po‗lat temir-tersagini qayta eritish uchun yig‗ishga va 
tayyorlashga ketgan sarf xarajat, so‗m; 
K
p.ch
- aloqador sohalarni hisobga olgan holda, 1 tonna qayta ishlangan 
cho‗yanni solishtirma kapital xarajatlari, so‗m; 
K
s.l
- 1 tonna po‗lat temir tersagini qayta ishlashga sarf bo‗lgan solishtirma 
kapital xarajatlar, so‗m; 
l
s.l
- po‗lat temir tersagi va qayta ishlangan cho‗yanni metallurgik narhini, 
qiymatini ekvivalentlik koeffiseinti; 
R
s.l
- po‗lat temir-tersak resurslari, tonna; 
E
n
- normativ ekvivalent, 0,01 ga teng. 
Hisob-kitoblarni soddalashtirishda hatolikka yo‗l qo‗yiladi: 
l
s.l
= S
s.l
/ S
p.ch
, 
bu erda, S
s.l
- 1 tonna po‗lat temir tersagini sotish narhi, so‗m; 
S
p.ch
- 1 tonna qayta ishlangan cho‗yanni narhi, so‗m; 
Cho‗yan temir-tersaklarini ishlatishdagi iqtisodiy effektivlik quyidagi 
formuladan topiladi: 
E = [S
l.ch
× l
ch.l
- (S
ch.l
+ E
n 
K
ch.l
)] R
ch.l
, 
bu erda, S
l.ch 
- 1 tonna quyilgan cho‗yanni narhi, so‗m, 
l
ch.l 
- cho‗yan temir tersagi va quyish cho‗yanni metallurgik narhini qiymatini,
E
n 
- ekvivalentlik koeffisenti normativ koeffisenti 0,15 ga teng, 

---

59 
K
ch.l 
- 1 tonna cho‗yan temir tersagini yig‗ishga va tayyorlashga ketgan sarf 
harajat, 
K
ch.l
- tonna qayta ishlangan cho‗yan temir-tersagini solishtirma kapital 
xarajatlari, so‗m, 
R
ch.l
- cho‗yan temir-tersak resurslari, t. 
Hisob kitobni soddalashtirish uchun quyidagini qabul qilamiz: 
l
ch.l
= S
ch.l
/S
l.ch
, 
bu erda, S
ch.l 
- 1 tonna cho‗yan temir-tersagini narhi, so‗m. 
S
l.ch 
- 1 tonna quyilgan cho‗yanni narhi, so‗m. 
Qora metall temir-tersak va chiqindilarini ishlatishdagi yillik iqtisodiy 
effektivligi po‗lat va cho‗yan temir-tersaklarini ishlatishdan olingan qiymatlari 
yig‗indisidan hisoblanadi.