O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

5.1-jadval. 
Bolg‘alanuvchan cho‘yanlarning ba’zi markalari 
va ularning mexanik xossalari 
Bolg‘alanuvcha
n cho‘yan 
xillari 
Markalari 
Cho‘zilishdagi 
mustahkamlik 
chegarasi, kG/mm
2
 
Nisbiy 
uzayish, 
% 
Qattiqligi 
(NV), kG/mm
2
 
Ferritli cho‗yan 
Perlitli cho‗yan
 
KCH37-12 
KCH35-10 
KCH33-8 
KCH30-6 
KCH40-3 
KCH35-4 
KCH30-3
 
37 
35 
33 
30 
40 
35 
30
 
12 
10 
8 
6 
3 
4 
3
 

149 

149 

149 

163 

201 

201 

201
 
Po‗lat markasidagi KCH harflari bolg‗alanuvchan cho‗yanni bildiradi. 
Puxtaligi yuqori cho‗yanlarning strukturalari perlit bilan sharsimon mayda 
grafit donalardan iborat bo‗ladi. Bunday cho‗yan olish uchun amalda suyuq 
cho‗yanni qolipga quyish oldidan unga ozgina magniy qo‗shiladi, natijada ajralib 
chiqqan grafit shar shakliga kiradi. Puxtaligi yuqori cho‗yanlar mexanik xossasiga 
ko‗ra turli markalarga bo‗linadi. Bunday cho‗yanlarning Davlat standartlariga 
binoan markalari va mexanik xossalari 5.2-jadvalda keltirilgan. 
5.2-jadval. 
Puxtaligi yuqori cho‘yanlar markalari va mexanik xossalari 
Cho‘yanni
ng markasi 
Cho‘zilishdagi 
mustahkamlik 
chegarasi, 
kG/mm
2
 
Shartli cho‘zi-
lishdagi 
oquvchanlik 
chegarasi, 
kG/mm
2
 
Nisbiy 
uzayish, 
% 
hisobida 
Zarbiy 
qovush-
qoqligi, 
kG/mm
2
 
 
Qattiqligi 
(NV), 
kG/mm
2
 

---

115 
Kamida 
VCH45-0 
45 
35 
- 
- 
187-255 
VCH50-1,5 
50 
38 
1,5 
1,5 
187-225 
VCH60-2 
60 
42 
2,0 
1,5 
197-269 
VCH45-5 
45 
33 
5,0 
2,0 
170-207 
VCH40-10 
40 
30 
10,0 
3,0 
150-197 
Po‘latlarni tasnifi 
Po‗latlarni dunyo bo‗yicha yagona tasniflash sistemasi mavjud emas. 
O‗zbekistonda va sobiq ittifoq davlatlarida po‗latlarni tasniflash va ularni tarkibi, 
hamda sifatiga talablar tegishli davlat standartlari va texnikaviy shartlar bilan 
belgilanadi. U yoki bu usul bilan olingan po‗latlar o‗z xususiyatlari bilan 
favqulodda rang-barang bo‗ladi. Ular quyidagi alomatlari bo‗yicha tasniflanadi. 
A) Ishlatish maqsadi bo‗yicha po‗latlarni quyidagi asosiy guruhlarga bo‗lish 
mumkin: yonish (topochnuyu) va qozonxona po‗latlari, temir yo‗l transporti uchun 
po‗latlar (relslar, temir yo‗l g‗ildiraklarini belbog‗i (bandaj) uchun po‗lat va 
boshqalar), konstruksion po‗lat (binolarni, ko‗priklarni, turli xil mashinalarni va 
boshqalarni qurish uchun turli metall konstruksiyalarini yasashda ishlatiladi), 
zoldirli podshipnik po‗latlari, asbobsozlik po‗latlari (turli xil asboblar, qirqichlar, 
prokat qilish stanoklarini valiklarini, temirchilik-shtampovkalash uskunalarini 
detallarini va boshqalarni yasashda ishlatiladi), ressor-prujina po‗latlari, 
transformator po‗latlari, zanglamaydigan po‗latlar, qurolsozlik po‗latlari, truba 
ishlab chiqarish po‗latlari va boshqalar. 
Po‗latlar sifati bo‗yicha ko‗p hollarda quyidagi guruhlarga bo‗linadi: oddiy 
sifatli va yuqori sifatli. Bu guruhlarning bir-biridan farqi – ularning tarkibidagi 
ruhsat etilgan zararli aralashmaning (birinchi navbatda oltingugurt va ftor), hamda 
alohida talab qo‗yilganda nometallik moddalarini va boshqa metallarini miqdoriga 
bog‗liq bo‗ladi. Masalan, oddiy sifatli po‗latlarda oltingugurt va fosforni ruhsat 
etilgan miqdori 0,055-0,06 foizgacha, sifatli po‗latlarda 0,02-0,03 foizgacha 
bo‗lishi kerak. 

---

116 
V) Po‗latlar kimyoviy tarkibi bo‗yicha uglerodli (o‗z navbatida past, o‗rta va 
yuqori uglerodlashgan), past-, o‗rta- va yuqori ligerlangan (o‗z navbatida, 
xromlangan, marganetslangan, xromnikellangan va boshqalar). 
Sobiq ittifoq respublikalarida po‗latlarni kimyoviy tarkibini belgilashning 
quyidagi yagona belgilash bilan belgilangan: 
Element
S 
Mn 
Si 
Sr 
Ni 
Mo 
W 
V 
Al 
Ti 
Belgilanish 
U 
G 
S 
X 
N 
M 
V 
F 
YU 
T 
G) Po‗latlarni qoliplarda tinish xususiyati bo‗yicha quyidagilarga bo‗linadi: 
tinch, qaynovchi va yarim tinch. Qoliplarda kristalizatsiyalanish paytida metallarni 
o‗zini tutishi, ularni erish darajasiga bog‗liq. Po‗latni erishida ko‗pchish 
(raskislonnnosti) 
qanchalik 
to‗liq 
bo‗lsa, 
quyma 
shunchalik 
tinch 
kristalizatsiyalanadi; 
D) Po‗latlar ishlab chiqarish usuli bo‗yicha quyidagicha tasniflanadi: 
1)
ishlatiladigan agregatni turiga qarab: 
- konvertor (o‗z navbatida kislorodli-konvertor),
-
bessemer (bessemer konvertorida erigan cho‗yanning ortiqcha uglerodini 
havo yordamida kuydirib po‗latga aylantirish),
-
tomason,
-
marten,
-
elektropo‗lat,
-
elektroshlakni qayta eritish po‗latiga va boshqalarga bo‗linadi; 
2)
ishlatilish texnologiyasi bo‗yicha: 
-
asosiy va nordon martenli,
-
asosli va nordon elektropo‗lat,
-
vakuumda sintetik shlaklar ishtirokida inert gazlar bilan puflab ishlov 
berilgan va boshqa po‗latlarga bo‗linadi; 
3)
holati bo‗yicha: 
-
qattiq holdagi (gubchaga o‗xshash, g‗ovak-g‗ovak temir - bevosita tiklash 
natijasida hosil bo‗lgan mahsulotlar), 

---

117 
-
elektrolitik holdagi (tarkibida temir bo‗lgan materiallarini elektroliz 
qilishdan hosil bo‗lgan mahsulotlar),
-
kukunsimon holdagi (suyuq po‗latni mayda zarrachalarga aylantirish, 
changlatish jarayonidan hosil bo‗lgan mahsulotlar), 
-
xamirsimon holdagi («Aston-Bayers» jarayonidan, pudling, krichli va 
boshqa jarayonlar natijasida hosil bo‗lgan mahsulotlar), 
-
suyuq, quyilgan holdagi (konvertor, marten va boshqa shunga o‗xshash 
jarayonlarning mahsulotlari).