O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

Oʻrin olish reaksiyalari

Galogenlar bilan oʻrin olish reaksiyalari temir (III) tuzlari ishtirokida boradi:{\displaystyle {\mbox{C}}_{6}{\mbox{H}}_{6}+{\mbox{Br}}_{2}\rightarrow {\mbox{C}}_{6}{\mbox{H}}_{5}{\mbox{Br}}+{\mbox{HBr}}} {\displaystyle {\mbox{C}}_{6}{\mbox{H}}_{6}+{\mbox{Cl}}_{2}\rightarrow {\mbox{C}}_{6}{\mbox{H}}_{5}{\mbox{Cl}}+{\mbox{HCl}}}

Nitrolash raeksiyasi. Nitrlovchi aralashmaning ishtirokida qizdirilganda benzoldan nitrobenzol hosil boʻladi:
Benzolning gomologlari oʻrin olish reaksiyalariga benzolga qaraganda oson kirishadi. Masalan: metilbenzol (toluol) oʻrin olish reaksiyasiga benzoldan koʻra oson kirishadi va 2-,4-,6-holatdagi vodorod atomlari oson almashinadi. Toluolning nitrat kislotasi bilan reaksiyaga kirishishi natijasida 2,4,6-trinitrotoluol hosil boʻladi.
{\displaystyle {\mathsf {2C_{6}H_{5}CH_{3}{\xrightarrow[{}]{HNO_{3},H_{2}SO_{4}}}C_{6}H_{4}CH_{3}(NO_{2})+C_{6}H_{3}CH_{3}(NO_{2})_{2}}}}
2-,4-,6-trinitrotoluol trotil, tol, TNT deb ataladi, portlovchi modda sifatida ishlatiladi.

Birikish reaksiyalari

Aromaik uglevodorodlarning birinchi vakili benzol birikish reaksiyalariga qiyin kirishadi. Faqat qattiq qizdirilganda yoki ultrabinafsha nurlar bilan taʼsir etganda va katalizator ishtirokidagina benzol toʻyinmagan xossani namoyon qilib, vodorod va galogenlarni biriktirib oladi.

Gidrogenlanishi — Nikel, platina, palladiy singari katalizatorlar ishtirokida qizdirilganda va yuqori bosim taʼsirida benzol vodorodni biriktirib olib tsiklogeksanga aylanadi.

Yoki reaksiya tenlamasini molekula koʻrinishida yozsak:

Galogenlarni biriktirib olishi. Ultrabinafsha nurlarining taʼsirida benzol xlorning olti atomini biriktirib olib, natijada geksaxlortsiklogeksan (geksaxloran) hosil boʻladi:

2.2. Naftalinni sanoatda qo’llanilishi va ahamiyati
Naftalin politsiklik aromatik uglevodorod. Atrof muhitga tashlangan politsiklik aromatik uglevodorodlar odatda havoga kiradi. Ba'zilar tuproqdan yoki er osti suvlaridan havoga bug'lanadi va keyin havoda tortilgan mikropartikulalarga yopishadi.
Politsiklik aromatik uglevodorodlar (PAHLAR) vaqt o'tishi bilan quyosh nurlari ta'siri ostida yoki havoda boshqa kimyoviy moddalar bilan reaktsiya natijasida vayron bo'lishi mumkin.
PAHLAR suvda kam eriydi, ular chang yoki axloqsizlikka yopishadi va ko'llar va daryolarning pastki qismiga tushadilar. Cho'kindi va suvda mikroorganizmlarning turli guruhlari vaqt o'tishi bilan ba'zi PAHLARNI yo'q qilishi mumkin va molekulyar og'irlik qanchalik yuqori bo'lsa, parchalanish tezligi kamroq bo'ladi.
Politsiklik aromatik uglevodorodlar atmosferada havoda to'xtatilgan mikro zarralar shaklida harakatlanadi. Ular havo oqimlari bilan ko'chiriladi va quruq yoki ho'l (yomg'ir, shudring va boshqalar) cho'kindilar shaklida joylashadi. Ko'llar va daryolarda joylashganda, ular pastga tushadilar. Ba'zilar tuproq qatlamidan er osti suvlariga kiradilar.
Politsiklik aromatik uglevodorodlarning suv mahsulotlari va qushlarga nisbatan toksikligi mo " tadil va yuqori darajada o'zgarib turadi. Ba'zilar qishloq xo'jaligi va dekorativ donalarning o'limiga olib keladi.
Hozirgi vaqtda er yuzidagi hayvonlarga nisbatan o'tkir va surunkali toksiklikka oid ma'lumotlar etishmasligi mavjud. PAHLAR o'rta darajada atrof-muhitga chidamli bo'lib, bioakkumulyatsiya qilinishi mumkin. Baliq va mollyusklarda politsiklik aromatik uglevodorodlarning konsentratsiyasi ba'zan bu organizmlarning atrofidan ancha yuqori.
PAHLAR to'g'ridan-to'g'ri genotoksik bo'lishi mumkin, ya'ni kimyoviy moddalar va ularning parchalanadigan mahsulotlari genlar bilan bevosita ta'sir qilishi va DNKga zarar etkazishi mumkin. Silent Spring instituti tomonidan olib borilgan uy changida atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalarni o'rganishda uchta PAHs (pyren, Benz[a]antrasen va Benz[a]piren) tekshirilgan uylarning to'rtdan uch qismidan ko'prog'ida saqlanganligi aniqlandi.