52
Viruslar genomi gaploid ko‘rinishda bo‘lib bir tipdagi nuklein kislotadan DNK
yoki RNK iborat, lekin retroviruslarda diploidli genom uchraydi.
Virus genomi
oltitadan birnecha yuz genlar tutishi mumkin va ularning nuklein kislotalari – ikki
ipli, bir ipli, chiziqli, xalqasimon va fragmentlangan bo‘lishi mumkin.
RNK saqlovchi viruslarda faqat musbat ipli (+RNK) genom tutuvchi viruslar
uchrab, infeksion virus deb ham ataladi. Bu viruslarda transkripsiya kuzatilmaydi,
virusning RNK si bir vaqtni o‘zida informatsion (iRNK) vazifasini ham bajaradi.
Manfiy ipli RNK tutuvchi viruslarda esa RNK genomi
faqat nasliy funksiyani
bajaradi.
Virionlar tuzilishi jihatdan oddiy (yalang‘oya) va murakkab (kiyingan)
viruslarga bo‘linadi. Oddiy viruslarga (shol, gepatit A), murakkab viruslarga
(qizamiq, OITV, gepatit V) kiradi.
Oddiy virionlar nuklein kislota va uni zich o‘rab turgan oqsil qobig‘i -kapsiddan
iborat (capsa- lotincha bo‘lib g‘ilof demakdir). Virionlarning kapsidlari o‘z navbatida
ketma ket keluvchi subbirliklardan iborat bo‘lib ularni kapsomerlar deb ataladi (rasm-
22). Kapsomerlarni elektron mikroskopda ko‘rish mumkin, har bir virionlar oilasi
uchun kapsomerlarni soni ularga xos hisoblanadi. Masalan, adenoviruslar 252 ta,
pikornoviruslar 60 ta kapsomerlar tutadi. Nuklein kislotasi va kapsomer o‘zaro
birikib virusni nukleokapsidni hosil qiladi.
Murakkab virionlarni nukleokapsidi tashqi tomondan
lipoproteinli qobiq bilan
o‘ralgan bo‘lib – superkapsid yoki peplos deb nomlanadi (rasm-22). Superkapsid
tarkibida viruslar o‘ta murakkab tuzilishlarga ega bo‘lib virusning nuklein kislotasi
oqsil qobiq bilan o‘ralgan, uning ustidan kapsid o‘rab turadi (virus mag‘izi), kapsid
ustida esa virusni yana bir ichkiy matriks oqsil qavati (M-qavat) bo‘lib
u super
kapsidga birikib ketadi (OITV), chin chechak virusi tuzilishi esa prokariot
hujayralariga yaqin turadi.
Virionning kapsid kapsomerlari nuklein kislotani tashqi tomondan o‘rab
turganda ma’lum simmetriya tiplarini shakllantiradi. Virionlarda uch hil simmetriya
tiplari uchraydi: spiralsimon, kubsimon va aralash.
53
Oqsillardan
tashqari, yog‘ va uglevodlar lipo-, glikoproteinlar ko‘rinishida
uchraydi. Ba’zi viruslarda glikoproteinlar superkapsid tarkibida tikanak ko‘rinishida
(gripp, paragripp viruslarda) bo‘lishi mumkin superkapsid ostida M,
F oqsillar
bo‘lib, viruslar bilan zararlangan hujayralarning bir-biri bilan qo‘shilib ketishini
taminlaydi, bu esa gigant ko‘p yadroli simplast hujayralari hosil bo‘lishiga olib keladi
va hujayralarning destruksiyasi bilan tugaydi. Bundan tashqari ba’zi
Dostları ilə paylaş: