[69]
kislotalar va polimerlarda namoyon bo‗ladi. Ionizasiyaning ayrim turlarida, masalan
elektronlar bilan ta‘sir ettirilganda, molekulalar bir nechta xarakterli qismlarga
ajralishi mumkin, ushbu holat qo‗shimcha identifikasiya qilish va noma‘lum
strukturalarni o‗rganish imkonini beradi.
1980-yillarda mass-spektrometriya asosida molekulalarning nurga sezgir
bo‗lgan organik moddalar- matritsalar ishlatila boshlandi,
shu bilan birga lazer
yordamida ionlashtiruvchi usul ishlab chiqildi. Matritsa o‗rganilayotgan moddaning
molekulalarini o‗rab oladi va lazer ta‘sirida qo‗shni molekulalarni ionlashtiradi.
Yangi ionlash usuli an‘anaviy mass- spektrometr detektori bilan birlashtirildi-
MALDI-
TOF
deb atala boshladi. Ushbu detektorda ionlar vakuum trubkasida
harakatlanib, detektor bo‗lgan sezgir plastinkaga yetib boradi. Ion naychaning
uzunligini bosib o‗tadigan vaqt uning massasiga teskari proportsionaldir. 1990-
yillarda va 2000-yillarning boshlarida oqsillarni o‗rganish uchun MALDI-TOF usuli
juda faol ishlatilgan. MALDI-TOF yordamida patogen mikroorganizmlarni aniq tur
va turga qarab aniqlash mumkin. Proteomikani saraton kasalliklarini tashxislash
uchun oqsil biomarkerlari tahlili yordamida, shuningdek o‗smaning malignanlik
darajasini aniqlash imkoniyati o‗rganilmoqda. Ushbu yo‗nalishda
allaqachon
ma‘lum yutuqlarga erishilgan. Masalan, Qo‗shma Shtatlarda 2015 yilda ishlab
chiqilgan Xpresys Lung testiga ruxsat beriladi, unda bir nechta plazma oqsillarining
maqsadli mass-spektrometriyasidan foydalaniladi va o‗pkada o‗sma tugunlarining
malignanligi darajasi baholanadi.
Proteomikaning so‗nggi yutuqlari – mass-spektrometriya, organellalar
oqsillari va membrana oqsillarini ajratish – yurak proteomini o‗rganish va
modifikatsiyalangan oqsillarni aniqlash shuningdek, ularning modifikatsiyasining
xususiyatini aniqlash imkoniyatini yaratishi mumkin.
Yurak proteomidagi
ma‘lumotlar turli yurak-qon tomir kasalliklari mexanizmlarini tushunishga yordam
beradi.
Proteomikada bioinformatika.
Mass-spektrometriya va chiplar yordamida
oqsil bo‗laklari haqida ma‘lumot olish mumkin, lekin ushbu uslublar oqsillarning
to‗liq strukturasi haqida ma‘lumot bera olmaydi. Shu munosabat bilan, bugungi
[70]
kunda mass-spektrometriya ma‘lumotlari va mikrosxemalardan o‗rganilgan
oqsil
bo‗laklaridan deyarli to‗liq yig‘ilgan oqsillar to‗g‘risida ma‘lumot beradigan
dasturlar yaratildi. Ushbu dasturlar UniProt va PROSITE ma‘lumotlar bazalari
asosidagi oqsillar kichik ketma-ketliklarining tahrirlariga asoslangan. Oqsillarni
tahlil qiladigan dasturlarning aksariyati ularning translyatsiyadan keyingi
modifikatsiyasini hisobga olmaydi. Translatsiyadan keyingi modifikatsiyani
aniqlaydigan mavjud vositalar faqat taxminiy xarakterga ega.
Biomarker oqsillarini o‗rganish uchun bioinformatikaning hisoblash usullari
faol qo‗llaniladi.
Shunday qilib, kompyuter modellari yordamida homiladorlik
paytida ona organizmi va homila o‗rtasida intensiv ravishda oqsil almashinuvini
ko‗rsatish mumkin va tahlil uchun onadan faqat invaziv bo‗lmagan qon namunalari
talab qilinadi. Genom ketma-ketliklaridan olingan ma‘lumotlarni tasdiqlash uchun
proteomika
usullaridan
foydalanadigan
proteogenomika
kabi
yo‗nalish
rivojlanmoqda. Shuningdek, rentgen difraksiyasini tahlil qilish va NMR
spektroskopiyasi ma‘lumotlari asosida oqsil tuzilmalarini keng miqyosda o‗rganish
bilan shug‘ullanadigan tarkibiy proteomika mavjud.
Proteomika va tizimlar biologiyasi.
Miqdoriy proteomikaning so‗nggi
yutuqlari tizimlarni chuqur tahlil qilish uchun ishlatishga imkon beradi. Turli xil
ta‘sirlarga,
tashqi omillarning harakatlari, hujayra tsiklining turli bosqichlari bilan
bog‘liq holda hujayra fiziologiyasining o‗zgarishiga javoban biologik tizimlarning
xatti-harakatlarini ta‘riflash ko‗plab biologik jarayonlarning mohiyatini chuqur
anglashga imkon beradi. Shu tufayli proteomika genomika, transkriptomika,
epigenomika, metabolomika kabi ilmiy yo‗nalishlar – tizimlar biologiyasiga
kiritilgan. Shunday qilib, saraton hujayralari proteomining atlasi,
inglizcha
Proteome Cancer Atlas
tarkibida ushbu oqsillar uchun genom va transkriptom
ma‘lumotlarni o‗z ichiga olgan, saraton genom atlasini ing.
The Cancer Genome
Atlas
da taxminan 200 dan ortiq 4000 dan ortiq tahlil qilingan o‗sma namunalaridagi
oqsillarning ekspressiyasi to‗g‘risida miqdoriy ma‘lumotlar mavjud. Proteomika
usullari asosida ishlab chiqilgan dori-darmonlarning maqsadga muvofiqligini
tasdiqlash, biomarkerlarning samaradorligini aniqlash va dori ta‘sir
mexanizmi va
[71]
uning toksikligini o‗rganish uchun ishlatiladi. Bir-biri bilan bog‘liq bo‗lmagan ikki
organizmning proteomlarini taqqoslash, bu ikki organizm uchun umumiy bo‗lgan
ikkala oqsilni va ularning fenotiplaridagi farqlarni aniqlaydigan oqsillarni
aniqlashga imkon beradi. Bunday tahlil evolyutsion jarayonni tushunish uchun
foydali bo‗lgan ma‘lumotni berishi mumkin va ba‘zida bu oqsillarning ilgari
noma‘lum funktsiyalarini aniqlashga imkon beradi.
Dostları ilə paylaş: