O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

II. BOB. O’ZBEKISTON MOLIYAVIY BOZORIDA BLOKCHEYN VA KRIPTOVALYUTALAR TAHLILI VA UNI INVESTITSIYALASH
2.1. O’zbekiston moliyaviy bozorida blokcheyn va kriptovalyutalar tahlili
To‘rtinchi sanoat inqilobining tezlanishi iqtisodiyotning barcha sektorlarini o‘zgartira boshladi. Moliya sohasiga ham inkremental (raqamlashtirish, biometriya), ham radikal innovatsiyalar (Filialsiz banklar, sun’iy intellektni joriy etish) taalluqlidir. An’anaviy institutlar taraqqiyoti bilan bir qatorda ularning yangi shakllari paydo bo‘lmoqda: kriptovalyutalar, bir darajali to‘lovlar, hamkorlikda raqamli raqamli sarmoyalashtirish (“kraudfanding”), bular esa Moliya 4.0 ning (Sanoat 4.0 bilan o‘xshashlik bo‘yicha) sekin-asta shakllanishi haqida gapirishga imkon beradi. Kriptovalyutaning an’anaviy va yangi moliyalarni bog‘lovchi bo‘g‘in ekanligi isbotlangan. Birinchidan, u banklarning kibertabiiy tizimlar va raqamli aktivlar dunyosi bilan integratsiyasini soddalashtiradi (kelajak sari “ko‘prikcha”). Ikkinchidan, bu joriy amaliyotlar optimizatsiyasi vositasidir (bugungi kun). Ushbu omillarni hisobga olgan holda kriptovalyuta taraqqiyoti va moliya tizimining o‘zaro ta’siri o‘rganildi. Kriptovalyuta moliya bozorlarining samaradorligiga noaniq ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Bir tomondan, u yangi moliyaviy vositalar paydo bo‘lishiga, kapital qiymati va tranzaksion xarajatlarning kamayishiga yordam beradi, boshqa tomondan esa – axborot buzilishiga, narxlarning volatilligiga, bozor segmentatsiyasiga va huquqiy tartibga solish perimetridan tashqariga chiqilishga olib keladi. Banklar tomonidan kriptovalyutani mahsulotlar optimizatsiyasi, moliyaviy injiniring, banklararo va mijoz-bank kommunikatsiyalar kabi yo‘nalishlarda joriy etish tajribasining tahlili moliya sektori raqamli infratuzilmaning to‘liq kriptovalyuta-o‘zgarishiga tayyor emasligini ko‘rsatdi. Buning sabablari: yangi texnologiyani tatbiq etish tajribasining tansiqligi (kodning aniqlanmagan xatolari xavfi va b.) kriptovalyutalarni kuchsiz qonuniyligi; regulyatorlarning konservatizmligi; ommaviy va yopiq blokcheyn platformalari o‘rtasidagi “kelishmovchilik” (keyingisi banklar uchun ko‘pincha yagona echim bo‘lib targ‘ib etiladi. Sanoat 4.0 rivojlanishi bilan bir vaqtda iqtisodiyotning moliya sektoriga faol ta’sir ko‘rsatayotgan yangi raqamli texnologiyalar paydo bo‘lmoqda. Ikkinchisiga global moliya tizimini inqilob qilish va hatto jahon tartibini o‘zgartirish bashorat qilindi. Biroq, ko‘plab umidlar xom xayol bo‘lib chiqdi va raqamli valyutalar atrofidagi shov-shuvlar manipulyasiya, chayqovchilik va tashviqot uchun vosita bo‘lib xizmat qildi. Raqamli valyutalar, moliyaviy sektorda kutilayotgan katta o‘zgarishlarning oldida turib, o‘z vaqtidan o‘zib ketganligini taxmin qilish mumkin. Kriptovalyutalar asosi – blokcheyn va bir darajali tarmoqlar texnologiyalari bo‘lib, ular emissiya, raqamli aktivlar almashinuvi uchun qo‘llaniladi va tobora ko‘proq muhandislar va moliyachilar tomonidan optimizm bilan idrok etiladi. Buning sabablari ko‘p, ya’ni: blokcheynni ilgaridan mavjud bo‘lgan texnik bazada amalga oshirish imkoniyati (buning uchun superkompyuterlar va superinvestitsiyalar kerak emas) uning qo‘llanilishi universalligi (kriptovalyutalar – yo‘nalishlardan biri xolos).
Moliyaviy tizimlar har doim iqtisodiyot va bazaviy ishlab chiqarish texnologiyalari bilan o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanib, ular bilan birgalikda bir qator bosqichlardan o‘tdilar. Moliya 1.0 vujudga kelishi 1668 yilda birinchi markaziy bank yaratilishi bilan ramziy ravishda bog‘liqdir. Moliya 2.0 paydo bo‘lishi (XIX asr oxiri - XX asr boshlari) sanoat ishlab chiqarishining va aholining iste’mol darajasi yuksalishi fonida kredit va fond bozorlarining o‘sishi bilan izohlanadi. O‘sha davrda moliyaning ichki tuzilishi o‘zaro ta’sirlashuvchi tomonlar sonining o‘sib borishi va regulyatorlar rolining mustahkamlanishi tufayli yanada murakkablashdi. IBM meynfreymlarida moliyaviy tranzaksiyalarni hisobga olishni avtomatlashtirish ushbu davrning oxirlariga to‘g‘ri keldi. So‘nggi o’n yil ichida Bitkoin kursining 400%ga o‘sishi bilan vujudga kelgan shov-shuvni ham, innovatsionlikning ajralmas xususiyati bo‘lishni ham boshidan kechirishga ulgurdi, unga hattoki jahon moliya-kredit tizimining kelajagini ham bashorat qilishdi.Ammo, shunga qaramasdan, shu vaqt ichida kriptovalyutalarning samaradorligi va amaliy tatbiq etilishi nazorat qilinmaydigan muhitda real ishlatilishi tajribasi bilan tasdiqlandi. Kriptovalyutalarning yuz martalab tatbiq etilishlari ochiq tarmoqdagi ommaviy ishlatilishi jahannami sharoitida amalga oshirildi va ularning barchasi, ko‘plab birjalar tura olgani singari, oyoqda tura oldi. Butun dunyodagi hukumatlar shu tufayli o‘zlarining real sektordagi qonuniy analoglariga raqobatchi bo‘la oladigan kriptovalyutalar va ICO larga har qachongidan ham ko‘proq jiddiy qarashga majbur edilar. Venesuela hukumati hattoki o‘zlarining PETRO kriptovalyutasining tadbiq qildi. Lekin qolgan hukumatlar, ozroq o‘ylab, o‘zlarining nazorati ostidagi pullardan tashqari, yangi pullar paydo bo‘lishini qabul qilmasliklarini ochiq va qat’iy e’lon qilishdi, valyuta sifatidagi kriptovalyutalarga va qiymat ekvivalenti sifatidagi har qanday tokenlarga ham qat’iy “yo’q” deyildi. Kriptovalyuta va tokenlarga pul sifatida emas, tovarlar sifatida, hujjatlar sifatida qarash kerak.SHunday qilib, Bitkoin va yuzlab boshqa kriptovalyuta loyihalarining mashhurligi tufayli, BC/DLT butun dunyo hamjamiyatiga ommaviy foydalanish texnologiyasi sifatida o‘zining ishonchliligini va barqarorligini isbotlab berdi. Bunday mashhurliksiz, ehtimol, hozirgacha BC/DLT ning asosiy so‘z yuritilgan jihatlari (o‘zgarmasligi, transparentligi, barqarorligi va qat’iy ketma-ketligi) ning ishonchliligida shubhalar bo‘lardi, ammo zamonaviy blokcheynlar hozir - bu o‘z ishonchliligini isbotlagan tizimlardir. BC/DLT ning jihatlarini amaliyotda o‘rganib, hamjamiyat uning insonlar o‘zaro ta’sirining har qanday tizimlarida qo‘llanilishi imkoniyati to‘g‘risidagi xulosaga kelishdiki, u umumiy ma’lumotlarning shakllanishi va qo‘llanilishida va ishtirokchilarda ushbu ma’lumotlarning autentikligi masalalarida bir-biriga ishonmaslikka kamroq bo‘lsa ham asoslar bo‘lgandagi holatlarda quriladi.
Kriptovalyutalar paydo bo’lganidan boshlab ularning bozor kapitalizatsiyasi bugungi kunga kelib 2 trillion dollardan oshib ketdi. Jumladan Bitcoin kriptovalyutasining bozor kapitalizatsiyasida ulushi eng yuqorilaridan hisoblanib u 702,336 mlrd $dan oshib ketdi. Ethereum kriptovalyutasini esa bozor kapitalizatsiyasidagi ulushi 336,788 mlrd$ga yetdi va bu kriptovalyuta dunyoda ikkinchi o’rinda turibdi. Tether kriptovalyutasi ham tobora ommalashi uning bozor kapitalizatsiyasidagi ulushi 60,688mlrd$ ga yetdi. Binance kriptovalyutasini bozordagi ulushi esa 58,363mlrd $ ga yetdi. Carnado kriptovalyuatsini bozor kapitallashuvidagi ulushi esa 56.507 mlrd $ ga yetdi. XRP kriptovalyutasini ulushi esa bugungi kunga kelib 48,988 mlrd $ ga yetdi.
Bitkoin kriptovalyutasining narxi 2017-yil fevral oyida 20000$ ga yetgan va bu ko’rsatgich 2018-yilga kelib 7%ga tushib ketgan.2020 yil esa yana avvalgi ya’ni 2017-yildagi ko’rsatgichga qaytgan. 2021-yilda esa bitkoin kriptovalyutasi misli ko’rinmagan darajada o’sgan va uning narxi yilning fevral oyida 49524$ ga yetgan. Bu ko’rsatgich bitkoin narxining eng yuqori ko’rsatgichi hisoblanadi.
Yuqoridagi diagrammadan ko’rinib turibki bitkoinning jahondagi qamrovi bo’yicha Amerika Qo’shma Shtatlari oldingi o’rinlarda turadi. AQSH dan keying o’rinda ko’rinib turibdiki keying qamrovi bo’yicha Yevropa davlatlari turadi.