225
-
kapitallashtirishning umumiy qo‗yilmasi;
-
xususiy mablag‗ni kapitallashtirish qo‗yilmasi;
-
qarz mablag‗ini kapitallashtirish qo‗yilmasi;
-
binolar uchun kapitallashtirish qo‗yilmasi.
Daromadlilik (foyda) me‘yorlari obyektning sotilishi yoki
tugatilishini hisobga olgan holda butun loyihadan tushuvchi
daromadlarni hisobga oladi.
Normal daromadlilik, loyiha bilan bog‗liq
barcha tavakkallar kompensatsiyasi (mukofot)ni ta‘minlaydi.
Daromadlilik me‘yorlariga quyidagilar taalluqli:
-
foiz me‘yori;
-
diskont me‘yori;
-
foydaning ichki me‘yori;
-
samaradorlikning umumiy me‘yori;
-
xususiy mablag‗ning samaradorlik me‘yori;
-
qarz mablag‗ining samaradorlik me‘yori.
Daromadlarni
kapitallashtirish
murakkab
foiz
tamoyiliga
asoslangan qiymatni baholashga yondashishlardan biridir.
Daromadni kapitallashtirish obyektning daromad keltiruvchi
salohiyatli imkoniyati asosida uning qiymatini baholashga imkon
beruvchi usullar, qoidalardan iborat.
Bu qoidani matematik ko‗rinishda quyidagicha yozish mumkin:
SК
SED
PV
,
bu yerda: PV – joriy qiymat;
SED – sof ekspluatatsiya (muomala) daromadi;
SK
–
kapitallashtirish
koeffitsiyenti
yoki
qo‗yilmasi.
Kapitallashtirishni qisqacha kelgusi daromadlarni mol-mulk joriy
qiymatining yagona summasiga qaytadan
sanash jarayoni kabi ifoda
etish mumkin. Kapitallashtirish qo‗yilmasi har yilgi daromad va mol-
mulkning qiymati o‗rtasidagi bog‗liqlikni ifodalaydi.
Quyidagilarni ajratib ko‗rsatamiz:
- kapitallashtirishning umumiy qo‗yilmasi;
226
- sof ekspluatatsiya daromadining obyektning umumiy qiymatiga
nisbati;
- oxirgi yil yoki bo‗lajak yil uchun bashorat qilinuvchi sof
ekspluatatsiya daromadi qabul qilinadi;
-
xususiy mablag‗lar uchun kapitallashtirish qo‗yilmasi, ya‘ni
soliq solinishidan oldingi pul mablag‗lari oqimining obyektni sotib olish
uchun foydalaniladigan sarmoyadorning xususiy mablag‗lariga nisbati;
- qarz mablag‗lari uchun kapitallashtirish qo‗yilmasi (garov
doimiysi) kredit bo‗yicha har yilgi to‗lovlarning
kredit miqdoriga
nisbati. Biror obyektni ishlatish foydaliligini qiyoslash uchun ko‗pincha
foyda me‘yori qo‗llaniladi. Foyda me‘yori ko‗chmas mulkga egalik
qilish vaqtida keltiradigan daromadining ko‗rsatkichidan iboratdir.
Bunda quyidagilar ajratib ko‗rsatiladi:
-
egalikning butun vaqti davomida qo‗yilgan mablag‗lar uchun har
yilgi foydaning miqdorini ko‗rsatuvchi foydaning ichki me‘yori;
-
xususiy mablag‗lar uchun foyda me‘yori – kredit bo‗yicha
to‗lovlar va obyekt sotilishidan tushgan puldan so‗ng qo‗yilgan xususiy
mablag‗lar uchun sarmoyador oladigan foyda;
-
qarz mablag‗lari uchun foyda me‘yori – berilgan kredit uchun
har yilgi tushgan foyda va obyekt sotilgan holda kredit qoldig‗ini to‗lash
hisobiga bankning investitsiyalar uchun foydasi.
Kapitallashtirish qo‗yilmasi va foyda me‘yori o‗rtasida muayyan
aloqa mavjuddir.
Agar ko‗chmas mulk qiymati va daromad vaqt o‗tishi
bilan
o‗zgarmasa, kapitallashtirish qo‗yilmasi foyda me‘yoriga teng bo‗ladi.
Boshlang‗ich mablag‗larning o‗rnini qoplash sotuv (reversiya) vaqtida
ro‗y beradi.
Agar daromad yoki qiymat egalik qilish vaqti ichida kamaysa,
kapitallashtirish qo‗yilmasi foyda me‘yoridan oshadi. Sotuv (reversiya)
vaqtida mablag‗larning qaytishi mumkin bo‗lmay qoladi.
Kapitallashtirish qo‗yilmasi va foyda me‘yori o‗rtasidagi farq
dastlabki sarmoyalangan mablag‗larning o‗rnini qoplash me‘yoridan
iboratdir. Dastlabki qo‗yilgan mablag‗larning ulushi davriy kirimlar
yordamida o‗rni qoplanishi kerak.
227
Mol-mulkka egalik qilish vaqti mobaynida
daromad yoki qiymat
ko‗paygan vaqtda foyda me‘yori kapitallashtirish qo‗yilmasidan oshadi.
Har yilgi daromad foyda me‘yorini ta‘minlamaydi. Qo‗yilgan
mablag‗lar sotuv (reversiya) vaqtida qaytariladi.
To‗g‗ridan-to‗g‗ri kapitallashtirish bashoratlarni, sarmoyadorning
egalik qilish davrida kutishini,
daromad dinamikasini, sotuv vaqtida
qiymatning o‗zgarishini hisobga olmaydi. Biroq, u bozor o‗zgarishlarini
bilvosita aks ettiradi, negaki solishtiriluvchi sotuvlar narxlari o‗xshash
obyektlar bo‗yicha yetarli ma‘lumotlar asosida hisoblab chiqiladi.
Nazariy jihatdan kapitallashtirish qo‗yilmasiga quyidagilarni
kiritish mumkin:
-
tavakkalsiz, likvid investitsiyalar uchun mukofot;
-
tavakkal uchun mukofot;
-
likvidlik uchun mukofot;
-
investitsion menejment uchun mukofot;
-
qiymatning ehtimolli pasayishi yoki ortishiga moslashish.
Shuning uchun qiyoslanuvchi obyektlar o‗z
vazifaviy burchiga
xizmat qilishi, tavakkal darajasi, fizik o‗lchamlari bo‗yicha mos kelishi,
bozorning bir shoxobchasida joylashishi, daromad, yalpi va foydalanish
daromadlarining yaqin o‗lchovlariga ega bo‗lishi kerak.
Bu ko‗pincha quyidagilarni tahlil etishni taqozo etadi:
-
sotilish narxi;
-
sof muomala daromadining miqdorlari;
-
foydalanish xarajatlarining koeffitsiyenti;
-
moliyalashtirish shartlari;
-
bozordagi ahvolni baholash.
Kapitallashtirish qo‗yilmasi o‗rtacha arifmetik yoki o‗rtacha ulush
ifodasi sifatida aniqlanadi.
O‗rtacha ulush ifodasi aniqlanganida obyektlar o‗xshashligi
darajasi va ular haqidagi axborotning ishonchliligiga to‗g‗ri proporsional
ravishda har bir obyekt uchun tuzatishlarning salmog‗i hisobga olinadi.
Dostları ilə paylaş: