O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI VA GEOIQTISODIY MODELLAR

Globallashuv va liberallashtirish bilan bir qatorda, ular bilan yaqin aloqada yana bir zamonaviy tendensiya aniq belgilangan: jahon iqtisodiyotining hududiylashuvi. Bu, cheklangan miqyosda globallashuv, savdo-sotiqni liberallashtirish, kapital harakati va odamlarni tegishli integratsiya guruhining bir qismi sifatida tashkil etadigan birlashmalar tashkil etadigan bir guruh davlatlarni qamrab oladi.
Ushbu tendensiyaning eng yaxshi namunasi G’arbiy Yevropa mamlakatlari tarkibida Yevropa Ittifoqi tomonidan taqdim etilgan bo’lib, 40 yildan ko’proq vaqt davomida mavjud bo’lib, 1999 yil 1- yanvar sanasida umumiy valyutaga-yevro tasis etildi. Umuman olganda, GATT / JST ma’lumotlariga ko’ra, 90-yillarning o’rtalariga kelib, dunyoda 30 dan ortiq turli xil integratsiya guruhlari (imtiyozli savdo bitimlari, erkin savdo zonalari, bojxona uyushmalari, "umumiy bozorlar", iqtisodiy va valyuta uyushmalari) mavjud edi.
Mintaqaviylashtirish hududlararo iqtisodiy oqimlarning (savdo, to’g’ridan- to’g’ri investitsiyalar) umumiy dinamikasiga nisbatan jadal o’sishiga olib keladi. Jahon eksportining qariyb yarmi uchta asosiy mintaqada (G’arbiy Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo-tinch okeani) mintaqaviy savdo ulushiga to’g’ri keladi. G’arbiy Yevropada mamlakatlarining umumiy eksportida mintaqaviy savdo (eksport) ulushi 70% dan oshadi.
Huddi shu tendensiya sezilarli darajada va ko’p hollarda mahalliy xususiy investitsiyalarning o’sib borayotgan ulushi sifatida namoyon bo’ladi. Bu huddi shu Yevropa Ittifoqi, shuningdek, Yaponiya va Janubiy-Sharqiy Osiyo misolida ko’rinadi.
Mintaqaviy guruhlar doirasidagi iqtisodiy munosabatlar, albatta, erkinlashtiriladi, bu yerda yagona iqtisodiy makon yaratiladi. Biroq, ushbu guruhga
(erkin savdo hududi, bojxona ittifoqi) a’zo bo’lmagan mamlakatlar, ular uchun tarif shartlari bir xil bo’lsa ham, nisbatan yomon ahvolda.
Mintaqaviy jarayonlar davlat suvereniteti haqida juda nozik va og’riqli masalaga ta’sir qiladi. Har bir integratsiya darajasi a’zo davlatlarning hukumatlari bilan kelishmasdan qaror qabul qilish huquqiga ega bo’lgan barcha mintaqaviy guruh yoki hatto yagona supranational organ foydasiga iqtisodchilarning siyosiy suverenitetini yo’qotish degan ma’noni anglatadi.
Ko’rib turganimizdek, mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining zamonaviy sharoitda o’sishi ko’pincha mintaqaviy iqtisodiy guruhga tegishli. G’arbiy Yevropa integratsiyasi va boshqa muvaffaqiyatli rivojlanayotgan iqtisodiy guruhlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, ushbu jarayonlarning asosi mikro darajada, muayyan kompaniyalar, banklar, moliya-sanoat guruhlari, ularning qo’shma investitsiya loyihalari, aralash korxonalar tashkil etish va boshqalar o’rtasidagi o’zaro manfaatli hamkorlik shaklida shakllanadi. Bunday guruhlash qanchalik kuchli bo’lsa, mamlakat aholisining ichki aloqalari va o’zaro qiziqishi qanchalik kuchli bo’lsa, o’zaro savdo aylanmasi yanada muvaffaqiyatli rivojlanadi.