O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

 
8.3. Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish operatorlari 
Dasturda ma'lumotlarning qiymatlarini xotiraga kiritishni bir necha usullarda 
bajarish mumkin. 
Sonli o‗zgaruvchilarga ularning qiymatini berishda o‗zlashtirish operatoridan 
foydalaniladi. Masalan: 
A:=15; B :=-3.1; 
Dasturni o‗zgaruvchilarning turli qiymatlarida bajarish uchun 
READ
- kiritish 
operatori mo‗ljallangan. 
Kiritish operatori quyidagicha ko‗rinishlarda ishlatilishi mumkin: 
1)
READ(al,a2,...,an); 
bunda, al,a2,...,an - o‗zgaruvchi qiymatlarini ketma- ket standart INPUT 
protsedura faylidan oluvchi o‗zgaruvchilar. O‗zgaruvchilarga qiymatlar turiga mos 
ravishda klaviaturadan kiritiladi. 

---

89 
Aytaylik, A, B, C o‗zgaruvchilarga dastur bajarilishi davomida quyidagi 
qiymatlarni berish kerak bo‗lsin: A=15, B=11, S=2.3. 
Operator READ(A,B,C) ko‗rinishiga ega bo‗lib, sonlar qiymatlarini dastur 
bajarilishi davomida quyidagicha kiritish mumkin: 
5 17 6.2 [Enter]. 
Agar o‗zgaruvchi REAL toifada aniqlangan bo‗lsa, uning qiymatini butun son 
yoki haqiqiy son ko‗rinishida kiritiladi. Kompyuterning o‗zi butun sonni haqiqiy 
songa o‗tkazib oladi. 
Masalan: 
VAR A, B:REAL; 
READ (A, B) operatorining ishlatilishi natijasida 4 va 5 sonlarini probel (bo‗sh 
joy) orqali kiritish mumkin. 
2)
READLN - bu operator kiritish jarayonida bo‗sh qator qoldiradi; 
3)
READLN( al,a2,...,an); 
- operatorning bajarilishida avval al,a2,...,an ga qiymat kiritilib, so‗ng keyingi 
satrga o‗tiladi. Bu operator oldingi ikki operatorga teng kuchlidir. 
KOMPYUTER xotirasidagi ma'lumotlarni displey ekraniga chiqarish operatori - 
WRITE
dir. Operator quyidagi bir nechta ko‗rinishlarda ishlatilishi mumkin: 
1)
WRITE( al,a2,..., an); 
bunda al,a2,...,an oddiy o‗zgaruvchilar, o‗zgarmaslar yoki ifodalar bo‗lishi 
mumkin va ular standart OUTPUT protsedura fayliga chiqariladi. 
Masalan: 
WRITE( 'B ning qiymati =', B) operatori displey ekraniga: 
B ning qiymati = va undan so‗ng B o‗zgaruvchining qiymatini chiqaradi. 
WRITE operatorida butun va haqiqiy sonlarni ma'lum formatda chiqarish 
mumkin. Bu format ikki nuqta orqali o‗zgaruvchidan so‗ng ko‗rsatiladi. 
Masalan: 
WRITE(Y:4:2); operatori bilan Y ning qiymatini chiqarishda, Y ning hamma 
qiymatini chiqarish uchun 4 ta xona ajratilishi, ulardan ikkitasi kasr qismi uzunligini 

---

90 
anglatadi (bunda sonning butun va kasr qismini ajratuvchi vergul (nuqta) ham 
hisobga olinishi zarur). 
Butun sonlarni chiqarishda kasr qismi formati ko‗rsatilmaydi. 
Aytaylik, N=111 butun sonli qiymatni chiqarish kerak bo‗lsin. Chiqarish 
operatori buning uchun quyidagi ko‗rinishda bo‗lishi mumkin: 
WRITE ('N=', N:3) 
Paskal tilida boshqa chiqarish operatorlari ham ishlatiladi.
2)
Parametrlarsiz chiqarish operatori 
WRITELN - displey ekranida yangi satrga o‗tishni ta'minlaydi. 
3)
WRITELN(al,a2,...,an); 
- chiqarish operatori oldin al,a2,...,an larning qiymatlarini chiqaradi, so‗ng yangi 
qatorga o‗tishni ta'minlaydi. Shunday qilib, bu ham quyidagi ikki operatorga 
ekvivalent: 
WRITE( al,a2,...,an); WRITELN; 
Quyida oddiy masalalarni dasturlash namunalari ko‗rsatilgan.