O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti mustaqil ish fan: Mahsulot ishlab chiqarish va sifat Mavzu: Ishqoriy birikmalarni ishlab chiqarish va ularga qoyiladigan talablar

3) Ishqoriy mettalni qo'llash
Ishqoriy metallar (radioaktiv fransiydan tashqari) va ularning birikmalari sanoatning turli sohalarida keng qo'llaniladi. Ishqoriy metallardan natriy eng ko'p qo'llaniladi. Uni qo'llashning asosiy yo'nalishlari metall va qotishmalar ishlab chiqarishdir.
Misol: natriy kaliy, titan va sirkoniy ishlab chiqarishda qaytaruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Natriy noorganik va organik birikmalarni olish uchun ham ishlatiladi. U organik birikmalarni kamaytiruvchi vosita, katalizator bo'lib xizmat qiladi. Kaliy bilan qotishmadagi natriy yadroviy reaktorlarda sovutuvchi (issiqlik tashuvchisi) hisoblanadi.
Litiy mis, magniy va alyuminiy asosidagi qotishmalar ishlab chiqarish uchun (qotishmalarga engillik beradi), metallurgiyada - kislorod, vodorod, oltingugurt azotli aralashmalarni metallardan olib tashlash uchun ishlatiladi, ular bilan litiy cürufga aylanadigan birikmalar hosil qiladi.
Kaliy, rubidiy va seziy yorug'lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan quyosh batareyalarini yaratish uchun ishlatiladi.
Natriy sulfat sulfat kislota, soda va shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi. Natriy xlorid natriy, natriy gidroksid, xlor, xlorid kislota va soda kabi muhim kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Natriy xlorid eritmalari tibbiyotda (sho'r eritma), pishirishda (sabzavotlarni tuzlash) va boshqalarda qo'llaniladi.
Kaliy tuzlari asosan mineral o'g'itlar shaklida qo'llaniladi. Tuproqda kaliy etishmasligi bilan o'simliklarning o'sishi sekinlashadi, barglar sarg'ayadi va o'simliklar zararkunandalardan osonroq ta'sirlanadi. Kaliy xlorid, nitrat va kaliy sulfat odatda o'g'it sifatida ishlatiladi.
Kaliy birikmalari (asosan K2CO3) o'tin va o'simliklarning yonishi paytida hosil bo'lgan kulni o'z ichiga oladi, shuning uchun u o'g'it sifatida ham ishlatiladi. Natriy, kaliy va litiy gidroksidlari gidroksidi batareyalarning elektrolitlari tarkibiga kiradi. Natriy va kaliy birikmalari sovun va sintetik yuvish vositalarini ishlab chiqarishda ishlatiladi. Lityum, rubidiy va seziy birikmalari maxsus ko'zoynak ishlab chiqarishda qo'shimchalar sifatida xizmat qiladi.