O‘zbekiston respublikasi

Mantiqiy xotira - xotira turlaridan, materialni ma'no tomondan o’zaro bog’langan holda tushunib esda qoldirishga asoslanadi.
Mayl - shaxs qiziqishlari va fikrlarining biror faoliyat bilan shug’ullanishga jalb etilganligi, shaxsda kuchli istak, hohish tarzida namoyon bo’lib, bajo keltirilganda odamga mamnuniyat baxsh etadi.
Mehnat - odamning ma'lum maqsadga, o’z ehtiyojlarini qondirish uchun borliqni bilish va uni qayta qurishga, moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratishga yo’naltirilgan faoliyati.
Mehnat psixologiyasi - turli mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini o’rganadi.
Melanxolik (yunon. Melas - qora, chole - o’t, safro) - temperament turlaridan, psixik faollikning sust, tez ta'sirlanuvchanlik, hatto arzimagan narsalar uchun xam juda chuqur ta'sirotga berilishi bilan xarakterlanadi.
Metod (yunon. Methodos tadqiqot, tekshirish) - bilishning nazariy va amaliy o’zlashtirish usullari yig’indisi.
Mexanik xotira (yunon. Mechane - qurol, mashina) - materialning ma'nosiga tushunmagai holda
Mielin (yunon. myelos - iliq)- nerv tolalarnnnng yumshoq qobig’i tarkibiga kiruvchi yog’simon moddalar aralashmasi.
Milliy sterotip (yunon. Stereos - qattiq typos - iz shakl) - ma'lum illatning obrazi bo’lib, u o’zida o’sha millatga xos shaxs xususiyatlari, madaniyati, xulq - atvorini namoyon qiladi.
Milliy xarakter (yunon. charakter - xususiyat, belgi) - biror bir millatga xos xususiyatlar.
Modellashtirish - bilim ob'ektlarini modellar asosida qarama - qarshi qilish qandaydir hodisa va jarayonlarning o’rnini bosuvchi, taqdim etuvchi bajaruvchi sifatidagi modellarni tadqiq qilish va yaratish.
Monologik nutq - bir odamning o’z fikrlarini og’zaki yoki yozma ravishda ifodalash nutqi.
Motiv (lot. movere - harakatga keltirmoq) - ma'lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sabab.
Motivatsiya - odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmui.
Motivlar kurashi (lot. motivus - harakatchan) - qaror qabul qilish bilan bog’liq irodaviy harakatlar bosqichi.
Muhandislik psixologiyasi - psixologiyaning tarmog’i, odam mehnatining psixologik xususiyatlarini, faoliyat jarayonida texnika vositasi bilan munosabatda bo’lishini o’rganadi.
Muloqot - ikki yoki undan ortiq odamlarning o’zaro bir - biriga ta'sir etishi.
Musiqiy psixologiya - san'at psixologiyasining sohasi bo’lib, odamga va uning faol musiqa faoliyatiga ta'sirini o’rganadi.
Musiqiy qobiliyat - shaxsning musiqiy layoqatini belgilovchi psixologik xususiyatlari.
Nazariy tafakkur - tafakkur turlaridan biri, u ob'ektlarning xususiyatlarini,
Nervlar - tizimchasimon murakkab tuzilma, nerv tolalari tutami, ular miyani va nerv tushunchalarini tananing boshqa a'zolari bilan bog’laydi.
Neyron (lot. neoron - tola, ip) - asab tizimining asosiy tuzilishi va funksional birligi, u asab katakchalari, to’qima va undan uzoqlashuvchi o’simtalardan iborat.
Neyropsixologiya - muayyan psixik jarayonlar sodir bo’lishini ta'minlaydigan neyron tarmoqlarini o’rganuvchi fan.
Nizo - o’zaro ta'sir ko’rsatayotgan kishilarning qarama - qarshi qiziqishi.
Nutq - odamlarning til vositasi bilan aloqa qilishning tarixan tarkib topgan shakli.
Nutq madaniyati - muloqot jarayonida ma'lum til normalariga asoslangan holda ma'noli nutqni ifoda etish.
O’qish - shaxsning bilim va faoliyat usullaripi egallashga hamda uni mustahkam esda saqlab qolish jarayoni.
O’yin - faoliyat turlaridan biri. Bu bolalarning kattalar faoliyatini, ularning
Ong - ob'ektiv borliqni psixik aks etgirishning faqat insongagina xos yuqori usuli. Odamlarning ijtimoiy tarixiy faoliyati vositasida paydo bo’lgan.
Ong osti holatlari - aktual ravishda anglab olinmaydigan psixik jarayonlar va psixik holatlar yig’indisi. Odamning xatti -harakatlari va uning ongi mazmuniga ta'sir etishga qodir.
Ong va faoliyat birligi - psixologiyaning ong bilan faoliyatning birligi, uning o’zaro bog’liqligini e'tirof etuvchi g’oya
Ongsizlik - odam ongiga borib yetmagan psixik jarayonlar majmui.
Ontogenez (yunon. on, ontos - asl, tub, genesis – tug’ilish, paydo bo’lish) - organizmning individual rivojlanishi. Tirik mavjudotning paydo bo’lgan davridan to oxirigacha bo’lgan davrdagi o’zgarishlar majmui.
Operativ xotira (lot. oreratio - harakat) - xotira turlaridan biri. By ma'lum faoliyatni bajarish jarayonida ifodalanadi, uzoq muddatli xotiradan vaqtincha foydalanadi.
Orientasiya refleksi (lot. oriens - sharq reflexus - aks etish) - shartsiz refleksning bir turi, u har qanday yangi qo’zg’ovchi ta'siriga birinchi bo’lib javob beradi.
Orzu - shaxsning o’zi uchun yoqimli bo’lgan istiqbol obrazlarni ongida yaratishdan iborat xayol turi. Orzu shaxsning ehtiyojlari, istak va intilishlari bilan bevosita bog’liq.
Pantomimika (yunon. panto - mimos - hamma narsaga taqlid qiluvchi)-inson gavdasining mimika, imo-ishora, intonasiyalar bilan birga uning psixik holatini, ayniqsa, his – tuyg’ularini ifodalovchi harakatlari.
Paramneziya (yunon. rara - oldida, yonida mnosis - eslash) - sodir bo’layotgan voqealarning qachonlardir boshdan kechirilgandek bo’lib tuyulishidan iborat xotira kasalligi.
Pedagogik muloqot - o’qituvchining o’quvchi bilan muloqotda bo’lishi.
Perseptiv harakatlar (lot. regsertio - idrok etmoq) - idrok jarayonining asosiy tuzilishi birligi, bu idrok ob'ektlarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iborat.
Perseptiv tizim - idrokning muayyan jarayonini ta'minlovchi analizatorlar yig’indisi.
Predmetlilik (idrokda) - ob'ektivlashtirish holati, unda tashqi olamdan olinadigan ma'lumotlar qayta va shu borliq bilan solishtiriladi va natijada idrokning haqiqiy buyum va narsalarni qabul qilishini ta'minlaydi.
Prinsip (yunon. principium boshlanqich asos) - biror bir narsaning ta'lim nazariyasi yoki fan, dunyoqarashning kelib chiqish asoslari, u odamning ichki e'tiqodi bo’lib, o’ziga, borliqda, boshqalarga bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi.
Proaktiv tormozlanish (lot. proaktivus - o’ta faol. yunon. tormoz) - avvalgi faoliyatning qayta - qayta kun takrorlanishi natijasida keyingi materiallarni esga tushirishning yomonlashuvi.
Proektiv metod (lot. Prjektus - oldinga tashlangan, yunon. methodos - tadqiqot) - shaxsni tadqiq qilish metodlaridan biri. Bu metoddanmas., tajriba vaziyatlarida rasmlar idrok qilinib, uning talqini beriladi.
Proprioreseptiv sezgilar (lot. proprius - xususiy, maxsus, recipere - qabul qilmoq) - tananing turli qismlaridagi holatlardan va ularning harakatlaridan darak beruvchi sezgilar.
Psixik jarayonlar - u yoki bu psixik mahsulot va natijalarni (psixik obrazlar,holatlar, tushunchalar, hissiyot va x.k.) hosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon.
Psixika (yunon. psychikos - ruhiy) - yuksak darajada tashkil topgan materiya - miyaning funksiyasi. Uning mohiyati tuyg’ular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va boshqalar ko’rinishida aks etirishdan iborat.
Psixologiya (yunon. Psyche - puh logos - bilim) - odamning ob'ektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg’u - hissiyot va boshqa psixik holatlar orqali aks ettirish jarayonini o’rganadigan fan.
Qisqa muddatli xotira - qisqa muddatga esda qoldirish ta'minlaydigan xotira turi.
Qiziqish - shaxsning o’zi uchun qimmatli va yoqimli bo’lgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabati, keng va tor, chuqur va yuzaki barqaror bo’lishi mumkin.
Qo’zg’atuvchanlik, qo’zg’aluvchanlik - tashqi qo’zg’ovchi omillar ta'sirida fiziologik holatlarin o’zgartirib yuborish qobiliyati. Barcha tirik mavjudotga xos xususiyat.
Qobiliyatlar - shaxsning ma'lum faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biron faoliyatni egallay olishini ta'minlaydigan individual psixologik xususiyatlar.
qonuniyatlarini ochishga qaratilgan bo’ladi.
Refleks (lot. Reflexus - aks etish) - organizmning markaziy nerv tizimi orqali ichki yoki tashqi muhit omillari ta'sirida reseptorlar qo’zg’alishiga javoban ko’rsatiladigan reaksiyasi.
Refleksiya (lot. Reflexus - aks ettirish) - odam bilimlarining o’z - o’ziga, o’zining ichki olamiga, psixik sifatlari va psixik holatlariga qaratilishi.
Reminissensiya (lot. reminiscentia - eslamoq) - avval unutilgan deb hisoblangan materiallarning keyinchalik esga tushishidan iborat xotira jarayoni, ya'ni vaqtinchalik unutish
Reseptor (lot, recipere - qabul qilmoq) - analizatorning qo’zg’alishini qabul qiluvchi ichki qismi.
Resipient (lot. Recipientis - qabul qiluvchi kishi) - o’ziga yo’llangan xabarni qabul qilib oluvchi kishi.
Retroaktiv tormozlanish - (lot. Retru - orqaga, activus - faol, harakatchan) - oldin eslab qolingan materiallarni keyingi faoliyat ta'sirida vaqtincha unutish.
Rigidlik (lot. regidus - qattiq ustahkam) - sub'ektiv tomonidan dasturlashtirilgan faoliyatda qayta qurishning talab qilinishi natijasida ro’y beradigan qiyinchiliklar.
rivojlanishini aniqlash mumkin.
Sangvinik (yunon. Sanguis qon) - temperament turlaridan. By tur chaqqon, harakatchan, taassurotlari tez-tez o’zgarib turadigan, boshqa kishilarga nisbatan dilkashlik va mexribonlik qilish xislatlari bilan tavsiflanadi.
Sensibilizasiya (lotin. sensibilis - sezuvchan) - ichki omillar ta'siri natijasida
Sensor sezgilar (lot, sensus - sezgi, his) - sezgi a'zolariga taalluqli sezgilar. Sensorika sezgi va idrokni umumlashtiruvchi tushunchadir.
Senzitivlik (lot. sensus hissiyot) - turli ta'sirga nisbatan sezgilarning tez va kuchli qo’zg’alishi.
Seskanuvchanlik - tirik organizmlarning ta'sirlarga biologik ahamiyata ega javob qaytarish qobiliyati.
Sezgi - psixik aks ettirishning oddiy usuli tariqasida hayvonlarga ham, odamlarga ham xos xususiyat. Voqelikdagi narsa va hodisalarning ayrim belgi va xususiyatlarini bilib olishni ta'minlaydi.
Sezgi a'zolarining o’ziga xos quvvati - sezgi a'zolarning maxsus quvvati haqidagi qonun bo’lib, bu qonunga binoan sezgi a'zolari tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta'sirini aks ettirmay, balki sezgi a'zolarining o’ziga xos quvvatini qo’zg’ovchi tashqi turtki deb hisoblanadi (M.Myuller).
Sezgi chegarasi - sezgining mutloq chegarasi. Minimal kuchga ega bo’lgan qo’zg’ovchining bilinar - bilinmas ta'sirini sezishga sezgining kuchi chegarasi, qo’zg’ovchining eng yuqori kuchga ega bo’lgan ta'sirini sezishga - sezgining yuqori (maksimal) chegarasi deyiladi.
Sezgirlik - o’ta sezuvchanlik, sezgi a'zolarining o’ziga ta'sir etib turgan qo’zg’ovchilarning salgina yoki unchalik farq qilmaydigan ta'sirini ajrata olish qobiliyati.
Shakllantiruvchi tajriba - psixologiya metodi, bu metod orqali shaxsda zaruriy psixik jarayon yoki sifatlar rejali ravishda shakllantiriladi.
Shartli refleks (lot. reflexus - aks etish) - reflektor nazariyasining asosiy tushunchasi, shartli qo’zg’ovchilarga javob berishdan iborat refleks.
Shartsiz refleks (lot. reflixes - aks etish) - psixikaning I.M.Sechenov va I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan reflektor nazariyasining asosiy tushunchasi har qanday ta'sirga instinktiv javob berishdan iborat tug’ma refleks.
Shaxs - ijtimoiy munosabatlarga kiruvchi va ongli faoliyat bilan shug’ullanuvchi betakror odam.
Sinesteziya (yunon. sineistcsus - birgalikda sezish) - turli xildagi sezgilarning o’zaro ta'siri natijasida qo’shilib ketishi, (jumladan, eshitish va ko’ruv sezgilari va h.k.)
Sintez - (yunon. sintbasis - birikish, qo’shilish) - tafakkurning yagona analitik - sintetik jarayonida yakka hodisalarni umumiylashtirishga qaratilgan fikr yuritish operasiyasi.
So’z - mantiqiy tafakkur - tafakkur turlaridan, bu mantiqiy operasiyalar, omillar yordamida tushunchalar orqali ifodalanadi.
Statistik metod (lot. status - holat, yunon. methodos - tadqiqot) - o’tkazilgan tadqiqot natijalarini miqdoriy hisoblab chiqish usuli.
Stenik hislar (yunon. Sthenos kuch) - shaxsning faoliyatini oshiruvchi hislar (mas., xursandchilik va x.k.)
Stress (ing. Stress - zo’riqish) - kuchli qo’zg’ovchilar ta'sirida yuzaga keladigan ruhiy holat.
Suhbat - psixologiya metodlaridan biri, nutq muloqoti yordamida bevosita yoki bavosiga ma'lumot olinadi.
Tabiiy eksperiment (lotin. experimenum - sinov, tajriba) - tekshiriluvchini o’ziga bildirmagan holda uni o’yin, o’qish yoki mehnat faoliyatida o’rganishdan iborat psixologik tajriba.
Tafakkur - inson aqliy faoliyatining yuksak shakli. Sezgi idrok va tasavvurlar orqali bevosita bilib bo’lmaydigan narsa va hodisalar tafakkurda ongli ravishda aks etadi.
Tahlil - tafakkur qilish usuli, bunda murakkab ob'ektlar qismlarga bo’lib o’rganiladi.
takrorlashdan iborat xotira.
Ta'm bilish - sezgi turi (shirin, achchiq - chuchuk, tuzli). Analizator til o’zagidagi nerv tugunlari hamda bosh miya po’stloqqismidagi ta'm bilish markazidadir.
Tanib olish - oldin esda qoldirilgan narsalarni qayta idrok qilish orqali obraz
Tanlovchanlik - idrokning xususiyati, buni shaxsning yo’nalishi yoki uning tajribasini belgilab beradi.
Taqqoslash - narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va tafovutlarni aniqlashga asoslangan fikrlash operasiyasi.
tariqasida esga tushirishdan iborat xotira jarayoni.
Tasavvur - sezgi a'zolariga qachonlardir ta'sir etgan narsa va xodisalarning yaqqol hissiy obrazi.
Taxistoskop (yunon. tachy tez, skopeo - ko’raman) - qat'iy belgilangan qisqa vaqt davomida ko’rish qo’zg’atuvchilarini namoyon qilish sababi. Idrok, xotira, diqqat va boshqa jarayonlarni tadqiqot qilishda ishlatiladi.
Temperament (lot. temperamentum - qismlarning bir-biriga munosabati) - shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmui. By kishida faoliyat va xulq-atvorning dinamik va emosional tomonlari bilan xarakterlanadi.
Test (ing. test - tekshirmoq) standartlashtirilgan psixologik sinov. Buning natijasida u yoki bu holdagi psixik jarayon baholanadi, shaxs bir butunligicha yoki uning ayrim xususiyatlari o’rganiladi.
Tush ko’rish - uxlab yotgan odam bosh miya yarim sharlari qobiqidagi ba'zi nerv markazlari faoliyati natijasida uyqu vaqtida hosil bo’ladigan ma'lum darajadagi aniq obrazlar.
Tushuncha - voqelikdagi narsa va hodisalarning muhim belgi va xususiyatlarini bitta so’z yoki so’zlar guruhi bilan ifodalashdan iborat tafakkurning mantiqiy shakli.
Tuyush - idrok turlaridan biri, bu taktil va muskul - harakat sezgilaridan iborat.
Umumiy iste'dod - kishining qobiliyatlari birligi. Bu shaxsning aqliy (intellektual) imkoniyatlari doirasi bilan faoliyatining o’ziga xosligi darajasini belgilab beradi.
Umumlashtirish - voqelikdagi narsa va hodisalarni umumiy va muhim belgilariga qarab fikran birlashtirishdan iborat tafakkur jarayoni.
Unutish - oldin esda olib qolingan ma'lumotlarni keyinchalik qayta esga tushira olish imkoniyatining yo’qligi jarayoni.
Uzoq muddatli xotira - xotira turlaridan. Bu bilimlarni, shu bilan birga ko’nikma va malakalarni uzoq vaqtgacha esda saqlashni ta'minlaydi, hamda g’oyat ko’p hajmdagi axborotni esda tutish bilan xarakterlanadi.
Veber-Fexner qonuni - qo’zg’ovchi kuchning o’zgarishi bilan hosil bo’lgan muayyan sezgi kuchining o’zgarishi o’rtasidagi o’zaro munosabatni ifodalashdan iborat psixofiziologik qonun.
Vegetativ nerv tizimi (lot. vegetatio - o’simlik) - nerv tizimining organizm ichki a'zolari faoliyatini va modda almashinuvini boshqarib turadigan bir qismi. V.n,t, markaziy nerv tizimi bilan uzviy bog’liq bo’lib, bu bosh miya qobig’i tomonidan boshqariladi. V.n.t. simpatik va parasimpatik nervlar deb ataluvchi ikki qismga bo’linadi,
Vepbal (lot, verbalis – og’zaki) - atama. Verbal nutq – og’zaki ifodalanadigan nutq.
Vestibulyar apparat (lot. vestibultuu – boshlang’ich, apparatus - asbob) - fazodagi harakatlarning yo’nalishining holati va bunday harakatlar yo’nalishining o’zgarishini kuzatib baholab turishga yordam beradigan analizator (ichki quloqda joylashgan).
Xarakter (yunon. charakter - xususiyat, belgi) - kishidagi barqaror psixik xususiyatlarning individual birligi. U shaxsning mehnatga, atrofdagi narsa va hodisalarga, boshqa kishilarga va o’z -o’ziga bo’lgan munosabatlarida ifodalanadi.
Xarakter aksentuatsiyasi (yunon. charakter - xususiyat, belgi, lot. accentus – urg’u) - xarakterning alohida xususiyatlarini haddan tashqari ifodalanishi (psixopatiyaga yaqin namoyonlashuvi).
Xayol - mavjud tasavvurlar asosida yangi obrazlarni yaratishdan iborat psixik aks ettirish jarayonlaridan biri. U ixtiyorsiz va ixtiyoriy, ijodiy xayol turlariga ajratiladi.
Xiromantiya (yunon, cher - qo’l, man - fol) - odamning kaftiga qarab uning xarakteri, taqdiri bo’yicha fol ochish.
Xolerik (yunon. chole - safro, sarik o’t) - temperament turi, u hissiyotning jo’shqinligi, kayfiyatning birdaniga tez o’zgarib qolishi, hissiyotning muvozanatsizligi va umuman harakatchanligi bilan ifodalanadi.
Xotira - aks ettirilgan narsa va hodisalarni, tajribani esda qoldirish, esda saqlash va zarur bo’lganda esga tushirishdan iborat psixik jarayon.
Xulosa chiqarish - tafakkurning mantiqiy shakllaridan, bunda bir qayta hukmlar asosida ma'lum xulosa chiqariladi.
Yaqqol harakatli tafakkur - tafakkur turlaridan, u narsalar bilan ishlash jarayonida ularni bevosita idrok qilishda ifodalanadi.
Yetakchi faoliyat - faoliyat turlaridan biri bo’lib, bunda ma'lum davr ichida shaxs sifat jihatidan o’zgarib shakllanadi.
Yosh psixologiyasi - psixologiya fani tarmoqlaridan bo’lib, turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlarini va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi.
Zehn, layoqat - nerv tizimining ba'zi genetik nazariyalari anatomik-fiziologik xususiyati bo’lib, u kishida qobiliyatlar tarkib topishi va rivojlanishining dastlabki individual tug’ma tabiiy zaminidir.
Zoopsixologiya (yunon. zoon hayvon, psyche - pyx, lodos ta'limot) - psixologiya tarmoqlaridan biri bo’lib, hayvon psixikasining taraqqiyotini o’rganadigan soha.