O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

134
Abdullatif,  garchi  bobosi  Shohruxning  Hirotdagi  taxtiga 
o‘tirishga muyassar bo‘lsa-da, ammo unda otasiga nisbatan ado-
vat paydo bo‘ladi. G‘alaba to‘g‘risida tevarak-atrofga yuborilgan 
fathnomalarda Abdullatifning nomi inisi Abdulazizdan keyin tilga 
olingani, Ixtiyoriddin qal’asidagi xazina Ulug‘bek tomonidan olib 
qo‘yilgani o‘ta shuhratparast hamda mol-dunyoga o‘ch Abdullatif 
uchun  bahona  bo‘ladi.  U  otasining  dushmanlari  bilan  yashirin 
tarzda til biriktirib, zimdan Ulug‘bekka qarshi harakat boshlaydi. 
Abdullatif  Hirotda  faqat  o‘n  besh  kun  hokimlik  qiladi.  Abul-
qosim Bobur qo‘shinining shaharga yaqinlashib kelayotganidan 
xabar  topib  poytaxtni  jangsiz  bo‘shatib,  Movarounnahr  tomon 
qochadi. Ulug‘bek farmoni bilan Balxga noib qilib tayinlangach, 
viloyatda  «tamg‘a»  solig‘ini  bekor  qilib,  savdogarlarni  o‘z  ta-
rafiga  og‘dirib  oladi.  Otasidan  norozi  bo‘lgan  amirlarni  atrofiga 
to‘playdi. Hatto Abulqosim Bobur bilan bog‘lanib, uni birlashib 
Ulug‘bekka  qarshi  kurashga  undaydi.  Shunday  qilib,  Abdullatif 
o‘z otasiga qarshi ochiqdan ochiq dushmanlik yo‘liga o‘tadi.
Davlatning  yaxlitligini  saqlab  qolmoq 
uchun  Ulug‘bekda  o‘zining  isyonkor  va 
makkor  o‘g‘liga  qarshi  yurish  qilishdan  boshqa  iloji  qolmaydi. 
Ammo  mamlakatda  siyosiy  vaziyat  keskinlashib,  Ulug‘bekning 
ahvolini yanada mushkullashtiradi.
Hirotdan  Samarqandga  qaytar  ekan,  Ulug‘bek  old  tomondan 
Dashti  Qipchoq  ko‘chmanchilarining  hujumiga  duchor  bo‘ladi. 
Abulxayrxon  boshchiligidagi  ko‘chmanchilar  o‘shanda  Tosh-
kent,  Shohruxiya,  Samarqand  va  Buxoro  tevaragidagi  qishloq-
larni talab, podshoh va yirik mansabdorlarning shahar atrofidagi 
chorbog‘lari  va  ko‘shklarini  vayron  qiladilar.  Ikki  tarafdan  kel-
gan  dushmanlar  bilan  bo‘lgan  to‘qnashuvlar  oqibatida  Ulug‘bek 
qo‘shini  qattiq  shikast  topib,  zaiflashib  qoladi.  Shu  vaqtda  
Samarqandda  vaqtinchalik  noib  qilib  qoldirilgan  Ulug‘bekning 
kichik o‘g‘li Abdulazizga qarshi Samarqand amirlarining norozi-
ligi kuchayib, Ulug‘bek uni bartaraf qilishga majbur bo‘ladi.
Otasining  qiyin  ahvolda  qolganini  kuzatib  turgan  Abdulla-
tif  qulay  fursatdan  foydalanib,  bosh  ko‘taradi  va  Amudaryodan 
kechib  o‘tib,  Termiz,  Shahrisabz  va  Xuzorni  osongina  zabt  eta-
di.  So‘ngra  Samarqandga  qarab  yo‘l  oladi.  1449-yil  oktabrda  
Damashq  qishlog‘i  yaqinida  qattiq  jang  bo‘ladi  va  bu  jangda 
Ulug‘bek fojiasi

---

135
Ulug‘bek  yengiladi,  Samarqand  amiri  Mironshoh  Qavchin 
shahar  darvozalarini  berkittirib  Ulug‘bekni  ichkariga  kirishga 
qo‘ymaydi.  U  Shohruxiyaga  ham  kirolmaydi  va  Abdullatifga  
taslim  bo‘lishga  majbur  bo‘ladi.  Shahar  qozisi  Shamsiddin  
Muhammad  Miskinning  qarshiligiga  qaramasdan,  Abdullatif  
jaholatparast  ulamolarning  yashirin  fatvosini  chiqartirib,  ota-
sining  o‘ldirilishini  uyushtiradi.  1449-yil  Mirzo  Ulug‘bek  
55 yoshida fojiali halok bo‘ladi.
Shunday qilib, Ulug‘bek Movarounnahrni qirq yil idora qildi. 
Bu davrda mamlakatning siyosiy hayotida keskin kurash davom 
etganligiga qaramay, davlatni mustahkamlashga, mamlakat birli-
gini  saqlab  qolishga  va  madaniy  hayotni  ko‘tarishga,  rivojlanti-
rishga harakat qildi.
1.  Ulug‘bekning  Movarounnahr  hukmdori  bo‘lishi  qanday  yuz 
berdi?
2. Ulug‘bek nima uchun va qayerlarga harbiy yurishlar qildi?
3. Shohrux vafotidan keyin qanday voqealar sodir bo‘ldi?
4. Ulug‘bekning fojiali taqdiri haqida gapirib bering.
5.  Ulug‘bek  40  yillik  hukmdorligida  davlatni  boshqarishda  ni-
malarga e’tibor qildi?
6.  Padarkush  Abdullatif  haqida  sizda  qanday  tasavvur  hosil 
bo‘ldi?
37-§. TEMURIYLAR SALTANATINING INQIROZGA
YUZ TUTISHI
Tayanch tushunchalar: Siyosiy beqarorlik; 
Saltanat parchala nishining boshlanishi; Xurosondagi ahvol
Ulug‘bek qatl etilib, oradan bir necha kun 
o‘tgach,  Abdullatif  taxt  da’vogaridan 
qutulish  maqsadida  o‘z  inisi  Abdulazizni  hamda  otasiga  sodiq 
bo‘lgan  amirlarni  o‘ldirtirib,  temuriylarning  Movarounnahrdagi 
toj-u  taxtini  batamom  egallab  oldi.  Mamlakat  fuqarolari  tomo-
nidan «padarkush» («ota qotili») deb la’natlangan Abdullatif va 
uning  tarafdorlari  taxtda  uzoq  vaqt  o‘tirolmadi.  Oradan  olti  ya-
rim oy o‘tar-o‘tmas Abdullatifga qarshi saroyda fitna uyushtirilib,  
u o‘ldirildi. Uning kallasi tanasidan judo qilinib, Registon may-
donida Ulug‘bek madrasasining peshtoqiga osib qo‘yildi.
Siyosiy beqarorlik

---

136
Muxolafatchi  kuchlar  Samarqandda  Shohruxning  nabirasi 
Mirzo Abdulloni, Buxoroda Mironshohning nabirasi Abu Said-
ni hukmdor qilib ko‘tarishadi. Oqibatda ular o‘rtasida hokimiyat 
uchun yana kurash boshlanadi.
Movarounnahr  va  Xurosonda  muttasil  davom  etib  turgan 
o‘zaro  kurashlar  Dashti  Qipchoqdagi  hukmdorlar  uchun  juda 
qo‘l  keladi.  1451-yilda  Abulxayrxon  katta  qo‘shin  bilan  Abu 
Said  yordami  va  ishtirokida  Toshkent,  Chinoz  va  Jizzax  orqa-
li  Samarqandga  Mirzo  Abdulloga  qarshi  yurish  qiladi.  Sheroz 
qishlog‘i  yaqinidagi  Bulung‘ur  anhori  yoqasida  jang  bo‘ladi. 
O‘zaro  to‘qnashuvda  Mirzo  Abdullo  yengiladi  va  jangda  halok 
bo‘ladi.  Shunday  qilib,  Abulxayrxonning  yordamida  Abu  Said 
Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim bo‘lib oladi.
Xuroson  bu  davrda  Shohruxning  nabirasi  Abulqosim  Bobur 
tasarrufida edi. Xurosonda siyosiy tarqoqlik juda avj olib ketadi. 
Temuriylar  davri  muarrixlarining  yozishicha,  bu  davrda  Xuro-
son o‘n bir bo‘lakka ajralib ketadi. Ular o‘rtasida urush-talashlar 
to‘xtovsiz  davom  etardi.  1457-yilda  Abulqosim  Bobur  vafot 
qilgach,  vaziyat  yana  mushkullashadi.  Xurosonda  ham,  Hirotda 
ham  hokimiyatni  da’vo  qi luvchilar  ko‘p  bo‘lsa-da,  lekin  ular-
ning birortasi ham davlatni idora qila oladigan kuchga ega emas 
edi. Bunday qulay vaziyatdan foydalangan Abu Said 1457-yilda 
Hirot  taxtini  egallaydi  va  saltanatning  har  ikki  qismini  birlash-
tirishga  muvaffaq  bo‘ladi.  Biroq  viloyat  hokimlarining  mustaqil 
hukmronlikka  intilishlariga,  tarqoqlikka  barham  bera  olmaydi. 
Ayniqsa, uni Abulqosim Bobur vafotidan keyin Xorazmni egal-
lab olgan Umarshayx Mirzo avlodi Sulton Husaynning isyonlari 
hammadan ko‘proq tashvishlantiradi.
1469-yilning  erta  bahorida  Abu  Said  Ozarbayjon,  G‘arbiy 
eron  va  Iroqqacha  bo‘lgan  viloyatlarni  egallab  turgan  turkman-
larga  qarshi  jangda  halok  bo‘ladi.  Otasi  o‘limidan  so‘ng  Abu 
Saidning  vorislari  Sulton  Husayn  bilan  to‘qnashishga  jur’at  eta 
olmay, Movarounnahrga qaytadilar. 1469-yil 24-martda Sulton 
Husayn Xurosonning hokimi sifatida tantana bilan Hirotga kirib 
boradi.  Natijada  Temuriylar  saltanati  yana  ikki  mustaqil  qism-
ga: Sulton Husayn hukmronligidagi Xuroson va Abu Said o‘g‘li  
Sulton  Ahmad  hukmronligidagi  Movarounnahrga  bo‘linib  ke-
tadi.

---