144
xattotligida g‘oyat mashhur bo‘lib, uning ma’lum bir qismi chet
o‘lkalarga chi qa rilgan.
Bu davrda hunarmandchilikning teri oshlash, charm-mo‘y-
na mahsulotlari: mahsido‘zlik, po‘stindo‘zlik, telpakdo‘zlik, ka-
vushdo‘zlik, etikdo‘zlik sohalari ham rivojlangan.
Samarqand bozorida shirmoyi, sedana payvand, noni zarga-
ron, noni osiyoiy kabi mashhur anvoyi nonlari, ziravorlar, attor-
lik mollari sotilar edi.
XV asrda temuriylar uzoq va yaqin qator
qo‘shni mamlakatlar:
Xitoy, Hindiston,
Tibet, eron, Rus, Volgabo‘yi va Sibir bilan muntazam savdo-
sotiq qilardi.
Xitoydan asosan
ipak, shoyi matolar, xususan,
atlas
va parchalar, choy, chinni, la’l, gavhar va
mushk;
Hindistondan
nafis oq rangli ip matolar, nil (bo‘yoqlar),
xushbo‘y ziravorlar;
Erondan surp, marvarid, durlar; Rus, Tatariston va
Sibirdan
qimmatbaho mo‘yna, teri va
mum olib kelinar edi. Yevropa mam-
lakatlaridan Samarqandga olib kelingan mollar orasida
farang
gazmollari, movuti, cherkas pichog‘i bor edi.
Samarqanddan chet mamlakatlarga, xususan, Rus, Tatariston
va Sibirga
ip matolar, asosan,
bo‘z, duxoba, shoyi gazlama,
qog‘oz, quruq meva, guruch, paxta va
kalava (yigirilgan ip)lar
chiqa rilgan.
Chet davlatlar bilan o‘zaro savdo-sotiqning kengaytirishda
temuriylarning qo‘shni mamlakatlar bilan olib borgan elchilik
aloqalari katta rol o‘ynaydi. Ulug‘bek va Shohrux Xitoy bilan
muntazam ravishda elchilar almashib turishgan.
1418-yilda
Ardasher boshliq Shohrux elchilari Xitoyda
bo‘ladilar.
1419-yilda bunga javoban
Li-Do va
Jong-Fu Xitoydan
Samarqand va Hirotga elchi bo‘lib keladilar. elchilar Ulug‘bek
va Shohrux nomiga o‘zaro do‘stlik munosabatlarini rivojlantirish
xususidagi takliflar yozilgan maktub va katta sovg‘a-salomlarni
topshiradilar.
1420-yilda Shohrux va
Ulug‘bek o‘z elchilari bi-
lan birga 530 nafar savdogardan iborat savdo karvonini Xitoyga
jo‘natadilar. Temuriylarning elchilari ikki yildan ortiqroq Xitoyda
bo‘lib,
1422-yilda o‘z vatanlariga qaytib keladilar.
Shohrux bilan Ulug‘bek zamonida Tibet va Hindiston bilan
ham yaxshi qo‘shnichilik munosabatlari o‘rnatiladi.
1421-yilda
Tibetdan Buxoro va Samarqandga elchilar keladi.
1441–1442-
Savdo aloqalari
145
yillarda Shohrux Hindistonga
Vijayanagar saroyiga tarixchi
Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligida elchilar yuboradi. U
Kermon, Xurmuzd va Fors qo‘ltig‘i orqali Hindistonga qilgan
sayohatini yozib qoldiradi.
Iqtisodiy taraqqiyot ma’lum darajada
o‘sha davrda o‘tkazilgan pul islohoti bi-
lan ham bog‘liq edi. Ma’lumki, Ulug‘bek
1428-yilda muoma-
ladagi
fulusiy pullar islohotini amalga oshirdi. Ulug‘bek yengil
vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan chaqa pullar bilan
ayirboshlashni man etdi. eski chaqalarni yangisiga almashti-
rib, ichki savdoning
fulusiy pullarga bo‘lgan talabini qondirish
uchun bir vaqtning o‘zida u Buxoro, Samarqand, Qarshi, Ter-
miz, Toshkent, Shohruxiya va Andijon shaharlarida zarbxona-
lar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqdor fuluslar zarb ettiradi
va muomalaga chiqaradi. Xalq o‘rtasida
«fulusi adliya», ya’ni
«adolatli chaqa» nomi bilan shuhrat topgan Ulug‘bekning bu
yangi
fuluslari ichki chakana savdo uchun keng yo‘l ochadi.
Shu bilan birga Ulug‘bek tashqi savdodan davlat xazinasiga
Amir Temur zarb ettirgan mis va kumush tangalar.
Pul muomalasi
* Tamg‘a — savdo boji; savdogarlardan olinadigan
soliq
* Fulus — misdan yasalgan mayda chaqa pul
146
tushadigan daromadni ko‘paytirish maqsadida tamg‘a solig‘ini
birmuncha oshirdi.
Shunday qilib Ulug‘bek zamonida mamlakatda ichki va tash-
qi savdoning kengayishi hunarmandchilik mahsulotlarining haj-
mini oshirib, kasb-hunar tarmoqlarining rivojida asosiy omillar-
dan biriga aylandi.
1. Temuriylar davrida hunarmandchilikning qanday turlari ri-
vojlandi?
2. Yog‘ochsozlikning, qog‘oz ishlab chiqarishning rivojlangan-
ligiga misollar keltiring.
3. Savdo aloqalari qanday yo‘lga qo‘yilgan edi?
4. Ulug‘bekning pul islohoti va uning natijalari haqida nimalarni
bilib oldingiz?
40-§. ILM-FAN RAVNAQI
Tayanch tushunchalar: Samarqand akademiyasi; Naqshi jahon;
Aflotuni zamon
XV asrda Samarqand va Hirotda olim-
lar-u fuzalolar, shoirlar-u bastakorlarning
kattagina guruhi to‘plangan edi. Ilm-fan va san’atning taraq-
qiyotida zamonasining madaniy muhitida tarbiyalanib, yosh-
ligidayoq mashhur olim sifatida shuhrat qozongan Ulug‘-
bekning hissasi nihoyatda buyukdir. Ulug‘bek mamlakatni
boshqarish bilan bir qatorda, ilmiy ishlar bilan shug‘ullanadi,
olimlarning munozaralarida faol qatnashadi. Ulug‘bek
o‘tmishdoshlari Ahmad Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Muham-
mad Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino asarlarini
batafsil o‘rganadi. Bu buyuk mutafakkirlarning asarlari orqa-
li u qadimgi yunon olimlari Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolo-
meylarning mumtoz asarlari bilan ham tanishadi. Ulug‘bek
farmoni bilan
1417-yilda Buxoroda,
1420-yilda Samarqandda,
1433-yilda G‘ijduvonda madrasalar qad ko‘taradi. Hatto Buxo-
ro madrasasining darvozasiga
«Bilim olish har bir musulmon
ayol va erkakning burchidir», degan xitobnoma o‘yib yozib
qo‘yiladi. Movarounnahrning bu uchta qadimiy shaharlarida
barpo etilgan ilmgohlar, xususan, Samarqand madrasasi zamo-
Ilm-fan markazlari