O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

partiyasının` 
″
Sado turkston

″
gazetası jarıq ko`redi. Bul gazeta u`lkede milliy sana-sezimdi oyatıwda, ja`miyetlik oy-pikirdin` 

azatlıq haqqındag`ı talapların eziwshi duzimge qarsı bag`darlawda u`lken xızmetler ko`rsetti.

Turkstanda jadidlerdin` abroyı ko`terilip jan`adan-jan`a ja`miyetler sho`lkemlese basladı. 
Qoqanda
″
g`ayrat

″
, Andijanda 

″
Taraqqiyparvarlar

″
usag`an ja`miyetler du`zilgen. 

Rossiya imperiyasının` basqınshılıq urısına qatnasıwı eldin` ha`r ta`repleme ha`lsirewshilikke
ushırawına ken` jol ashıp berdi. Sonday-aq frontta juda` u`lken a`skeriy qıyınshılıqlar baslang`an 
waqıtta eldin` front arqa ta`repinde oq-da`ri, azıq-awqat sıyaqlı front muta`jlikleri ushın en` za`ru`r
o`nimler jetpey awhal ja`ne de awırlasıp bardı. Sa`tsizlikler ku`nnen ku`nge arta berdi. Fronttın` 
artında jumısshı ku`shi jetispey atırg`anlıg`ın shettegi koloniyalardın` xalqı esabınan toltırıw
ko`zde tutıldı. Ha`tiyjede joqarı bas komandalıq shtabı 
″
armiyanın` muta`jligi ushın jeterli 

mug`darda ku`sh bolip shıgarıu

″
a`skeriy ministrlikten tez talap etti. Bul ku`shti a`skeriy ministrlik

koloniyalardan jıynawg`a qarar etti. Usıg`an baylanıslı 1916- jılı 25-iyun`de imperator Nikolay P

---

42

qol qoyg`an front artındag`ı xızmetler ushın Turkstan, Sibir` ha`m Kavkazda 19 jastan 43 jasqa 

shekemgi er adamlardı mobilizatsiyalawdı na`zerde tutqan pa`rman shıqtı.

Turkstan general-gubernatorına tezlik penen pa`rmandı iske asırıw xaqqında buyrıq berilip, 
Sırda`r`ya wa`layatının` moynına 87 mın`, Samarqandqa 38 mın`, Ferg`anag`a 50 mın` ma`rdikar
jiberiw minnetlemesi juklendi. Usının` ishinde A`miwda`r`ya bo`liminen 5149 adam jiberiliwi tiyis 
boldı. Bul pa`rman xalıqtın narazılıg`ın ku`sheytip jiberdi.
4-iyul`den u`lkenin` iri sawda ha`m o`nermentshilik orayı bolg`an Xojand qalasında narazılıq 
demonstratsiyası baslanıp ketti. Onda diyxanlar, ma`rdikarlar, hayallar barlıg`ı 6 mın`nan aslam
adam qatnasıp, demonstratsiya 
″
ma`rdikar bermeymiz

″
uranı astında o`tti. Demonstratsiya qan 

to`gispeli soqlıg`ısıw menen pitti.
Samarqand ha`m Tashkentte de jag`day keskinlesti. 11-iyul`de Tashkent qalasında u`lken 
ko`terilis baslanıp ketti. O`nermentler, jumısshılar, qala ka`mbag`alları ha`m a`tiraptag`ı diyxanlar
qatnastı. Ayrıqsha atap etiw kerek, bul narazılıq ha`reketlerine Tashkent hayalları da belsene 
qatnastı. Narazılıqlar Rossiyanın` negizgi paxtashılıq rayonına aylandırg`an Ferg`ana oypatında
barg`an sayın ku`sheydi. 
9-iyul`den Andijanda, 10-iyul`de Skobelev uezdinde baslang`an. Qarama-qarsılıq ha`reketleri
Namanganda baslanıp, barlıg`ı bolıp 69 adam, sonın` ishinde 200-300 dey hayallar qatnasqan. 
Ulıwma Turkstannın` barlıq jerinde ma`rdikarg`a alıwg`a qarsı ha`reketler ken` en` jaydı.
Bular qurallı ko`teriliskede aylanıp, adamlardın` o`limine sebep boldı. 
1916-jılı milliy azatlıq ha`reketinde Jizzax ko`terilisi ayrıqsha boldı. Jizzaqtag`ı milliy azatlıq
guresi shın manisinde azatlıq urısına aylanıp ketti. Turkstan a`skeriy okrugi onı bastıra almay, 
jan`adan-jan`a a`skeriy ku`shlerdi mobilizatsiyalap turıwg`a ma`jbur boldı.
Jizzaqlılar basqınshılarg`a qarsı g`azawat dag`azaladı. Bul dushpang`a qarsı musılman tuwı 
astında birlesip, watandı azat etiw ushın a`diwli urıs dag`azalaw bolıp tabıladı.
Jizzax ko`terilisine Nazirxoja iyshan ha`m Abdiraxman zerger basshılıq etti. 
Abdiraxman basshılıg`ındag`ı ko`terilistin` negizgi ma`qseti patsha kolonialılıg`ının` zorlıq
zombılıg`ına, ma`rdikarlıqqa adam alıwına, xu`qıqsızlıqqa qarsı guresiwden ha`m u`lkede orıs 
patshalıg`ının` barlıq basqarıw usılın joq etip, erkin jasawg`a erisiwden ibarat edi. Ko`terilis kem-
kemnen a`tiraptag`ı awıllardın` xalqı esabınan ko`beye berdi. Ko`terilisshiler bir neshe ma`rte 
o`zlerine qarsı qaratılg`an Afanas`evtin` u`lken ku`shleri menen soqlıg`ısıp olardı shegindiriwge
ma`jbur etti. Ha`tteki, onın` armiyaları qıyratılıw aldında turg`anda polkovnik Đvanov ja`rdemge 
jetip keldi. Ayawsız sawashta ha`zirgi zaman texnikası menen bolsa da, jeniske eristi. Son` olardan
ayawsız o`sh alıwg`a eristi. Jaza armiyası hesh kimdi ayamadı. Onlap awıllardan birde nıshan 
qaldırmag`an.
Ko`terilis u`lkedegi orıs kolonizatorlıq duzimi tubi bos tiykarda ekenligin ha`m onın` sutinleri 
qıymılday baslag`anın da ko`rsetti. Ol patshashılıqtın` jaqınlap kiyatırg`an ulıwma siyasiy
dag`darısının` jarqın bir ko`rinisi de edi. Ko`terilis qıyratılg`an bolsa da, biraq ol Turkstan 
xalıqlarının` watanın suyiwshiligi, arnamısının` so`nbegenligin ko`rsetti.