O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

-TEMA. TEMUR HA`M TEMURIYLER MA`MLEKETI 

REJESĐ
::::

1
. Temur ma`mleketinin` du`ziliwi. Ma`mlekettin` basqarıw sisteması. A`mir Temur 

ma`mleketinin` tariyxta ornı.

2
. A`mir Temur biylikleri, onın` a`hmiyeti. 

3
. Maverannahr ha`m Xorasan temuriyler da`wirinde. 

Tu`rkistannın` ullı perzenti A`mir Temurdın` ma`mleketi ha`m a`skeriy atlanıslarına 

bag`ıshlang`an a`debiyatlar ju`da` ko`p. XIV-XV a`sirlerdegi tariyxıy shıg`armalar arasında

Sharafuddin Ali YAzdiyge tiyisli 
″
Zafarnoma

″
ayrıqsha orın iyeledi. YAzdiy Temurdın` o`mirinin` 

son`g`ı jıllarında onın` bas devoninda xızmette bolıp, Temurdın` Kishi Aziya ellerine bolg`an
atlanıslarına qatnasqan. YAzdiydin` 
″
Zafarnoma

″
shıg`arması 

1437
-jılı jazıp tamamlang`an. 

Temur ha`m temuriyler da`wirine baylanıslı a`hmiyetli shıg`armalardın` biri Kastiliya

(Đspaniya) koroli Genrix III tin` elshisi Rui Gonsales de Klavixonnın` 
1403
-

1404

-jılları A`mir
Temur ma`mleketinde bolg`an da`wirindegi jazılg`an ku`ndelik da`pteri bolıp esaplanadı. Bunda 
A`mir Temur qol astındag`ı ma`mleketler ha`m qalalardın` ku`n keshiriwi, temuriyler tusında
salıng`an qurılıslar, sawda ha`m elshiler baylanısları xaqqında mag`lıwmatlar keltirilgen. Bunnan 
basqa da Shıg`ıs Evropa ellerinde Temur ha`m Temuriyler tariyxına baylanıslı ko`plegen miynetler
ja`riyalandı. Al sovet da`wirindegi tariyxıy miynetlerde Temurdı ha`m onın` tariyxta tutqan ornına 
unamsız baha berildi. Onı o`zinin` ulusı Maverannaxr haqqında g`amxorlıq etken, al basqa
xalıqlardı tonag`an ha`m qıyratqan 
″
ekinshi Shıng`ısxan

″
a`skeriy sa`rkarda ha`m diplomat dep 

esapladı. Usı da`wirde Temurdı ilimiy, ob`ektiv u`yreniw, onın` durıs baha beriw ma`selesin
ko`terip shıqqan alımlardan filosofiya ilimlerinin` doktorı Đbrahim Muminov boldı. 
1968
-jılı

″
Fan

″
baspasında Đ. Muminovtın` 

″
Amir Temurning O`rta Osie tarixida tutqan wrni va roli

″
kitabı 

ja`riyalandı. Bul sol jag`dayda o`z da`wiri ushın u`lken ma`rtlik boldı.

A`mir Temur Tarag`ay ulının` (
1336
-

1405

) o`miri ha`m xızmetinde eki da`wir ko`zge
TU`Sedi. 
Birinshi da`wir
1360

-
1386

-jıllardı o`z ishine aladı. Temur bul da`wirde Maverannaxrda
mong`ollardan g`a`rezsiz ku`shli oraylasqan ma`mleket du`ziw ushın gu`resti. Temur xızmetinin` 

---

26

ekinshi da`wiri tiykarınan 

1386
-jıldan baslanıp, 

1405
-jılg`a shekem dawam etti. Bul da`wir 

Temurdın` u`sh jıllıq, bes jıllıq, jeti jıllıq dep atalıwshı a`skeriy ju`risleri menen xarakterlenedi.

A`mir Temurdın` ma`mleketlik islerge aralasıwı, to`mendegi siyasiy jag`dayda baslandı. Bir 
ta`repten eldin` mayda feodallıq iyeliklerine bo`liniwi ha`m olar arasında o`z-ara urıslardın`
ku`sheyiwi bolsa, ekinshi ta`repten ha`r bir mong`ol xalqının` pu`tkil Maverannahrdı tolıq iyelewge 
umtılıwı menen xarakterlenedi.
A`mir Temurdın` siyasiy maydanda payda bolıwı XIV a`sirdin` 
60
-jıllarınan baslandı. Usı 

da`wirde

1360

-
1361

-jılları
Mog`ulistan 
xanı
Tog`lıq

Temur
Maverannahrg`a 

atlanıs
sho`lkemlestiredi. Qashqada`r`ya wa`layatına basıp kiriwinen qorqıp Xorasang`a qashıp ketedi. Usı 
waqıtları Temur onın` menen birge boladı. Biraq ol Xoja Barlasqa wa`layattı qutqarıp qalıw ushın
Shaxrisabzg`a qaytıp, mong`ol xanına xızmetke o`tkeninen paydalı dep aytadı. Usı xızmeti ushın 
Temur
25

jasında Shaxrisabz ha`kimi bolıwg`a erisedi. Usı jılı onın` a`kesi a`mir Tarag`ay baxadır 

du`n`yadan o`tedi.

Temur mong`ol xanı ushın uzaq waqıt dawamında xızmet etpedi. Tog`lıq Temur o`zinin` 
balası Đl`yas xojanı Maverannahr hu`kimdarı etip jibergen payıtta Temur og`an xızmet etiwden bas
tarttı. Ol, o`z betinshe g`a`rezsiz hu`kimdar boldı. 
1361
-jıldan baslap Temur Chag`atay ulısının` 

o`ltirilgen a`miri Qazag`annın` aqlıg`ı a`mir Xuseyin menen awqam du`zedi. Ol Xuseynnin`

qarındası Uljayg`a u`ylenedi. Temur Xuseyn menen birge Seysang`a atlanıslar sho`lkemlestiredi. 
Seysanda on` qolı ha`m on` ayag`ınan jaraqatlanadı.
Tog`lıq Temurdın` Maverannahrdan kuwılg`an balası Đl`yas xoja 
1365
-jılı ko`p mug`darda 

a`sker toplap Maverannahrg`a atlanıs sho`lkemlestiredi. Xuseyin ha`m Temur Đl`yas xoja

a`skerlerinin` Chinoz ha`m Toshkent aralıg`ında ku`tip aladı. Tariyxta 
″
ılaydag`ı sawash

″
dep

atalg`an bul sawashta Temur ha`m Xuseyn a`skerleri jen`iledi. Olar qalg`an a`skerleri menen
da`slep Samarqandqa, keyin Balxqa ketedi. 
Samarqand xalqı sarbadarlar basqınshılıg`ında basqınshılarg`a qarsılıq ko`rsetiw ushın
tayarlıq ko`redi. Sarbadarlarg`a Samarqand medresesinin` okıwshısı Mavlanzada, paxta tazalawshı 
bolıp islegen Abubakr Keleviy basshılıq etti. Mavlanazada juma meshitine jıynalg`an
10
mın`g`a 

jaqın xalıqqa islam ha`m xalıqtı mong`ollardan qorg`awg`a shaqırdı. Xalıq sarbadarlardı qollap-

quwatladı. 
Sarbadarlar ha`reketi XIV a`sirdin` birinshi yarımında Xorasanda payda boldı. Olar mong`ol
eziwshiliginen qutılıw ha`m feodallıq ta`rtipler, eziwge de qarsı qaratıldı. Sarbadarlar iri jer 
iyelerinen siyasiy ha`m ekonomikalıq qu`dretin ha`lsiretiw ta`repdarları boldı.
Mong`ollar u`stinen jen`iske erisken sarbadarlar xalıqtın` turmısın jaqsılawg`a 
bag`darlang`an ayırım o`zgerislerdi iske asırdı, ayırım ha`meldarlardı jazaladı.
Bul waqıyalardan xabardar bolg`an Xuseyin menen Temur Samarqandqa keledi. Keyin 
olardı o`zlerinin` ma`kan jayına shaqırıp u`lken zıyapat sho`lkemlestiredi, erten`ine qırıp taslaydı.
Biraq Xuseyin Mavlanzadanı o`ltirmekshi bolg`anda, Temur arag`a TU`Sip onı aman alıp qaladı. 
Onın` sebebi Temur Mavlanzada menen burınnan baylanısta bolg`an degen pikirler bar.
Maverannahrda g`a`rezsiz ma`mleket du`ziw ushın alıp barılg`an ha`reketler sarbadarlardın` ayırım 
basshıların, birinshi gezekte olardın` rawajlandırıwshı ha`m ideologiya bolg`an Mavlanzada ha`m
Temurdı bir-birine jaqınlastırg`an. 
Sarbadarlardı ha`m olardın` basshıların joq etkennen keyin Xuseyin ha`m Temur 1366-jılı
ba`ha`rde Samarqandtı iyeledi. 
Xuseyin o`zine qaraslı Balx qalasın bekkemlep, jan`a qorg`anıs bekinislerin qura basladı.
1370-jılı jaqsı qurallang`an a`sker menen Temur Balx qalasına hu`jim etti ha`m qalanı iyeledi. 
Temur o`z xızmetinin` birinshi da`wirinde barlıq dıqqattı Maverannahrda birlesken,
oraylasqan ma`mleket du`ziwge qarattı. Keyin onın` da`slepki ilajlarınan biri turaqlı tu`rde 
qurultaylar o`tkeriwi boldı. Sharafuddin Ali YAzdiy o`zinin` miynetlerinde Temur ta`repinen
Qarshida, Qarabaxta, Samarqandta ha`m basqa jerlerde o`tkergen quraltayları xaqqında mag`lıwmat 
berip, olarg`a barlıq shaxzadarlar, bas ha`meldarlar, a`skeriy baslıqlar qatnasqanlıg`ı xaqqında
jazadı.

---

27

1370-jılı Temur Samarqand qalasına keledi ha`m qalanın` diywalların qayta qurdı, saraylar 

saldırdı. Samarqanda mong`ollar u`stemlik etken da`wirde, yagnıy 1220-1360-jılları bir de iri

kurılıs qurılmag`an edi. 
Temur islam dini ruwxaniylerin ha`r ta`repleme qollap-quwatladı onı ma`mleketinin`
tirenishine aylandırdı. 
Baslı wazıypa Maverannahrdı birlestiriwden ibarat ekenligin TU`Singen Temur jaqın
adamlarınan biri a`mir Dovundi devonbegi yag`nıy wa`zir etip tayınlaydı. 
Temurdın` tiykarg`ı tirenishi onın` a`skerleri edi. A`skeriy tariyx Temurdı orta a`sirlik
Aziyada en` iri a`skeriy sarkarda dep esaplaydı. Onın` a`skeriy talantı eki bag`darda, a`skeriy 
bo`limlerdi qayta du`ziwde, a`sker basshı sıpatında ayqın ko`zge TU`Sti.
Temurdın` armiyası onlıq, ju`zlik, mın`lıq bo`limlerden ibarat bolıp, olardın` ha`r qaysısına 
tiyisli baslıqlar tayınlaydı.
Temur ma`mleketin du`ziw ushın alıp barılg`an u`lken sawashlarda Temurdın` ulları 
Jahangir, Umarsheyx, Mironshax, Shahrux, aqlıqları Muxammed Sultan Pirmuxammedlar da a`mir
a`skerlerine basshılıq etti. Jahangirdin` ulı Muxammed Sultan A`mir Temurdın` en` su`yikli aqlıg`ı 
bolıp, a`kesi Jahangirdin` o`liminen son` Temurdın` miyrasxorı etip belgilengen edi.
Temurdın` orta a`sirdin` ataqlı ma`mleketlik isker ha`m a`skeriy sa`rkarda bolg`anlıg`ın 
″
Temur tu`zu`klarin

″
de ayqın ko`rinedi. Bul shıg`armada onın` ja`miyetke, ja`miyetlik-siyasiy 

turmısqa ko`z-qarası, birlesken qu`diretli feodallıq ma`mlekettin` siyasiy ha`m a`dep-ikramlıq
printsipleri sa`wlelengen. Bul shıg`armanın` barlıq bo`limlerinde Temur joqarı ma`rtebeli, a`dalatlı 
insan sıpatında maqtap ko`rsetiledi.
Temur ma`mleketlik xızmetin a`skeriy atlanıslarg`a qosıp alıp bardı. Ol A`miwda`r`ya ha`m 
Sırda`r`ya aralıg`ındag`ı jerlerdi, sonday-aq Ferg`ana ha`m Shash wa`layatların tez birlestiriwge
eristi. Xorezm ma`selesi bir qansha mashaqatlı boldı. Arqa Xorezm Altın Orda quramına, al Qubla 
Xorezm Chagatay ulısına qaraslı edi.
1359

-jılı Altın Ordadag`ı qozg`alan`lardan paydalanıp

Xorezm g`a`rezsizlikke erisedi ha`m onı Qon`ırat qa`wiminen Suwpılar dinastiyası basqaradı. 
Xuseyin Suwpı Xorezmdi birlestiriwge umtılıp Qıyat penen Xiywanı basıp aldı.
1372

-jılı Temur

Xuseyn Suwpıdan Qubla Xorezm wa`layatın ha`m qalalardı qaytarıwdı talap etedi, keyin a`skerler 
menen kelip o`zi qaytarıp aladı. Usı jılı Xuseyin o`lgennen son`, inisi Yusuf Suwpı Qıyattı basıp
aldı.

1373
-

1374

-jılları Temur Xorezmge ekinshi ma`rtebe juris qıladı. Usı eki atlanıs

na`tiyjesinde Xorezm Temur ma`mleketinin` quramına o`tedi. Keyin Altın Orda xanı Toxtamıstın` 
Xorezmge dawager bolıwına sebepli Temur Xorezmge ja`ne u`sh ma`rtebe atlanıs sho`lkemlestirdi.
1388

-jılı Temur Urgenishti iyelep Suwpılar dinastiyasın joq etti.

1390

-jılı Orta Aziyanın` pu`tkil aymag`ı (Jetisuw ha`m Sırda`r`yadan tısqarı) Temurdın` qol

astında birlestirildi. 1389-1391 ha`m 1394-1395-jılları Temur Toxtamısqa qarsı u`sh ma`rtebe ju`ris 
etti.
1392-jılı Armeniya ha`m Gruziya, 1397-jılı Azerbayjan, 1398-1399-jılları Hindstan 

atlanısları na`tiyjeli tamamlanıp, Temur imperiyasına g`a`rezli boldı.

1400-jılı Temur Turkiya sultanı Bayazid 
1
ha`m Egipet sultanı FaraJ menen gu`res alıp 

barıp, Kishi Aziya ha`m Siriyada ko`plegen qalalardı iyeledi. 1402-jılı Ankara qalası janında

Bayazidtin` eki ju`z mın`lıq a`skerlerin qorshap alınıwı, qıyratılıwı ha`m qolg`a alınıwı Temur 
a`skerlerinin` en` u`lken jen`islerinin` biri boldı. Bul Temur a`skeriy doktrinasının` saltanatı bolıp,
ullı sarkarda ekenligin da`liylleydi. Temurdın` Bayazid u`stinen erisken jen`isi onın` Batıs Evropa 
ma`mleketlerinde dan`qının` jayılıwına sebep boldı. Samarqand penen Evropa ma`mleketleri
arasında diplomatiyalıq ha`m sawda baylanıslarının` ku`sheyiwi, usı da`wirge tuwra keldi. 
1404-jıldın` aqırında Temur Qıtayg`a ju`risin basladı, biraq 1405-jıldın` baslarında
Temurdın` Otrar qalasında o`limine baylanıslı bul atlanıs juwmaqlanbay qaldı. Temurdın` maqseti 
tek a`skeriy atlanıslardın` o`zi emes edi, ol mong`ol basqınshılıg`ına shekemgi bolg`an eski sawda
jollardı qayta tiklew a`rmanında edi. 
″
Temur tu`zu`klerinde

″
mınanday qatarlar jazılg`an

:

″

Mag`an boysıng`an jan`a
ma`mleketlerde xu`rmetke ılayıq adamlarg`a xu`rmet ko`rsettim. Men payg`ambar wa`layatlarına, 
nızamdı na`siyatlawshılarg`a, alımlar menen jası u`lkenlerge ullı hu`rmet ha`m sıylasıqlı qatnasta

---

28

boldım, olarg`a napaqa belgiledim. Bul ma`mleketlerdin` bay dawletli adamları mag`an 

ag`ayinimdey, jetim-jesir ha`m ka`mbag`allar bolsa balalarımday bolıp aldı. Jen`ilgen

ma`mlekettin` a`skerleri menin` a`skerlerime qosıldı. Men bul ma`mleketlerdi xalıq hu`rmetine 
erisiwge ha`reket ettim. Usıg`an qaramastan puxaralardı qorqınısh ha`m u`mit arasında usladım.
Jaqsılarg`a, olar qaysı milletten bolıwına qaramastan men de jaqsılıq ettim, insapsız adamlar ha`m 
satqınlar menin` ma`mleketimnen quwıldı. Qorqaq ha`m pa`s adamlarg`a ılayıq isler tapsırdım.
Temur da`wirinde Samarqand jan`a usılda qayta qurıldı. Ol Samarqandta Ko`k saray, 
Bibixanım meshiti, Shahizinda mavzoleyi, Samarqand a`tirapına Bog`i Chinor, Bog`i Shamol,
Bog`i Dilkush sıyaqlı bag` ha`m saraylardı qurdırdı. Qurılısqa jergilikli arxitektor ustalar-
o`nermentlerden tısqarı Temur basıp alg`an o`zge ma`mleketlerden ko`plep qurılısshılar,
xudojnikler tartıldı. 
Temuriyler basqarg`an da`wirde Temur du`zgen imperiya onın` a`wladları arasında
g`a`rezsiz ha`kimliklerge bo`lsheklene basladı. Temurdın` ullarının` biri Shaxrux (1409-1447) wzaq 
dawam etken tartıslardan son` temuriylerdin` bas hu`kimdarı dep ta`n alındı. Usı da`wirde is
ju`zinde Temur imperiyası eki ma`mleketten ibarat edi. Biri paytaxtı Gerat bolg`an Xorasan, 
ekinshisi paytaxtı Samarqand bolg`an - Maverannaxr. 1409-jılı Shaxrux o`z ulı Ulug`bekti
Samarqand xu`kimdarı etip tastıyıqlaydı. 
Ulug`bek Mırza 1394-jılı 22-mart ku`ni Đraktın` Sultaniya qalasında du`n`yag`a kelgen.
A`mir Temurdın` usınısı menen tuwılg`an na`restege Muxammad Tarag`ay dep at qoyıldı. 
Ulug`bektin` ta`rbiyası menen Temurdın` hayalı Saraymulxanım (Biybixan) shug`ıllandı.
Ulug`bek bes jasqa kelgende babası Amir Temur 1398-jılı Shayx Orif Ozariydi og`an 
ta`rbiyashı etip tayınlaydı. Ol Ulug`bekke to`rt jıl sabaq beredi. Ulug`bektin` anası gawxarshox
begim boldı. Ol Chag`atay a`mirlerinen Giesiddin tarxonnın` qızı bolg`an. 
1409-jılı Ulug`bek Maverannahr taxtına otırg`anda 15 jasında edi. Sol sebepli ma`mleket
islerin basqarıw onı qoyırxomshısı Shax Malikke tapsırıladı. Ulug`bek 1411-jıldan ma`mleketti 
g`a`rezsiz o`z betinshe basqara basladı.
1413-jılı Umarsheyxtın` ulı Đskender mırza Ulug`bekke qarsı qozg`alan` ko`teredi. Bul 
qozg`alan`dı bastırıw ushın Shaxrux mırzanın` o`zi a`skerleri menen baradı. Ferg`ana ha`kimi
Umarsheyx mırzanın` ja`ne bir ulı Axmed mırza Ulug`bekke boysınbay-tug`ınlıg`ın bildiredi. 
Ulug`bek Ferg`anag`a a`sker menen baradı. Axmed Mırza tawg`a qashıp ketedi, ol jerden
Kashg`arg`a o`tedi. Ulug`bek Andijan ha`m Axsti, 1416-jılı Kashg`ardı iyeledi. 
Ulug`bek a`skeriy sa`rkarda sıpatında tariyxta atın qaldırıwg`a umtılmag`an. Onın` a`skeriy
ju`risleri tiykarınan qorg`anıw sıpatında bolg`an. 
Ulug`bek 1425-jılı Mog`uliston jerlerine a`skeriy atlanıs sho`lkemlestirip, ko`p olja ha`m
baylıqlar menen Qashqada`r`ya arqalı Samarqandqa qaytadı 1426-jılı altın orda taxtın iyelep turg`an 
Baraqxan Sırda`r`yanın` to`mengi ha`m orta ag`ısındag`ı jerlerge hu`jim etedi ha`m Sıg`naq qalasın
iyeledi. 
Ulug`bek Mırza Baraqxan a`skerleri menen alıp barg`an 1427-jılı sawashta (Sıg`naq
janında) jen`iliske ushıraydı. Usı jen`ilisten son` altın Orda o`zbeklerinin` ku`sheyiwi baslanadı. Usı 
da`wirden baslap Ulug`bek Mırza o`z o`mirin ilim-pa`nge bag`ıshlaydı, a`skeriy ju`rislerde
qatnaspaydı. Tek g`ana ol XV a`sirdin 30-40 jıllarında a`kesi Shaxrux Mırza menen Dashti 
qıpshaqtın` shıg`ıs bo`liminde jasawshı ko`shpeli o`zbekler xanı Abılxayirxang`a (1428-1468) qarsı
urıslar alıp barıwg`a ma`jbu`r boladı. 
Shaxrux 1447-jılı 12-martta aqlıg`ı Sultan Muxammad ko`terilisin bastırıw payıtında ray
qalasında du`n`yadan o`tedi. Usınnan baslap temuriy shaxzadalar arasında tajı-taxt ushın gures 
qaytadan ku`sheyip ketedi.
1448-jılı Ulug`bek ha`m onın` balası Abdullatifler ta`repinen Xirot qalası basıp alınadı. Usı 
payıtta ko`shpeli o`zbekler xanı Abulxayirxan Maverannaxrg`a basıp kiredi ha`m Samarqandqa
shekem jetip keledi. 
Bul xabardı esitken Ulug`bek Samarqandqa atlanadı 1449-jıldın` ba`ha`rinde Abdullatif o`z
a`kesi Ulug`bekke qarsı urıs ha`reketlerin baslap jiberedi. 1449-jılı oktyabr` ayında Samarqandqa 
jaqın Domashk janında bolg`an sawashta Ulug`bek Mırza a`skerleri jen`iledi. Ulug`bek
Samarqandqa sheginedi. Samarqand xa`kimi Miranshax onı qalag`a kirgizbeydi. Shaxruxiya 

---

29

ha`kimi Đbraxim ibn Pulat mırzadan bas tartadı. Usınday payıtta ol o`z qa`lewi menen ha`kimiyatı 

Abdulla Mırzag`a tapsırıwg`a ma`jbur boladı.

Ulug`bek zıyaratqa baratırg`an payıtta jolda 1449-jılı 25-oktyabr`de o`ltiriledi. 
Mırza Ulug`bek ilim ha`m ma`deniyattın` rawajlanıwına ayrıqsha u`les qostı. Ol
Samarqandta observatoriya qurdıradı (1424-1428 jj) Ulug`bek aqademiyasında 1417-jılı 
du`n`yanın` ha`r qıylı ma`leketlerinen kelgen alımlardın` sanı 100 dep artıp ketedi. Olar arasında
Ulug`bek, qazıyzada rumiy, giyasiddin Jamshid, Ulug`bektin sha`kirti Ali ku`shchi, Mavlono 
muxammad Xavofiyler en` ataqlı ha`m abıroyg`a iye alımlar boldı.
Mırza Ulug`bek ilimiy miyraslarının` ishinde en` tiykarg`ısı
″
Ziji Ulug`bek

″
’’Risolan

Ulug`bek
″
tariyx ilimine bag`ıjlang`an 

″
Tarixi arbach ulus

″
(To`rt ulus tariyxı) x.b. 

Ulug`bek ta`repinen 417-jsks Buxarada, 1417-1420-jılı Samarqandta 1433-jılı Gijduvanda

medreseler qurıldı. 
1449-jılı Ulug`bek o`liminen son` ol du`zgen akademiya tarqalıp ketedi. Ali ku`shchi da
Samarqantan Tabrizge baradı, ol jerden 1473-jılı Stambulg`a o`tedi. Turkiya sultanı Muxammad 
Fotix onı u`lken hu`rmet penen ku`tip aladı. Ali ku`shchinı As Sofiya medresesine bas muddaris
etip tayınlaydı. Ali ku`shchi bul jerde observatoriya qurdıradı 
″
Zij

″
di Turkiyada tarqatadı.