(ulıwma a`g` den aslam) qa`wimlerdin` birlespesi bolg`an feodallıq ma`mleket du`zildi.
23
Turkanxatun ta`repdarları arasında uzaq waqıttan berli dawam etip kiyatırg`an dushpanlıqtan da
xabardar edi.
Shıng`ısxan a`g`a`h j. 450 adam ha`m 500 tu`ıeden ibarat u`lken sawda ha`m elshilik
qa`rwanın jiberdi. Ko`plep baılıq ha`m sawg`a alıp kiyatırg`an bul ka`rwang`a musılman
sawdagerler basshılıq etetug`ın edi. Ka`rwan Xorezm paitaxtı Urgenchke, Xorezmshax paitaxtına
jol alg`an edi. Biraq jolda Otrar qalasında Xorezm a`skerleri ta`repinen toqtatıldı. Otrar qalasının`
baslıg`ı Đnalchik a`g`a`h j. qa`rwandı talap, adamlardı qırıp taslaidı.
Shın`g`ısxan Muxammedshaxqa Kifraj Bug`ranı , o`zine isenimli g` adam menen jiberedi.
Ol aiıpkerlerdi jazalaw ha`m Đnalchiktı onın` ıqtıyarına beriwdi talap etedi. Xorezmshax bug`an
juwap retinde elshini o`ltiriwdi ha`m eki joldasının` saqalın alıp keiinge qaitarıwg`a buirıq beredi.
Bunnan son` Shın`g`ısxan menen Xorezmshaxlar arasında sawda ha`m diplomatiyalıq qatnasıqlar
tolıq u`zildi.
Shın`g`ısxan a`skerleri 1219j. Shıg`ıs Tu`rkstan ha`m Jetisuwdı iielegennen son` Sırdar`ya
boiları, Maverennaxr ha`m Xorezmge jol ashılg`an edi.
Muxammedshax a`skerlerdi qalalardı o`z aldına qorg`aw taktikasın qabıl etti. Ol, qıpshaq
a`sker baslıqlarına isenbeitug`ın edi.
1219j Shın`g`ısxan a`skerleri Otrar qalasına ju`risin basladı. 1219 j.
sentyabrinde qamal
etilgen Otrar qalası altı aı qarsılıq ko`rsetti. Shın`g`ısxannın` o`zi tiikarg`ı ku`shleri menen
Buxarag`a jolg`a shıqtı. Mongollar da`slep Nur(Nurata ha`zirgi) qalasın basıp aldı. 1220j.
fevralında Buxaranı iieledi. Mongollar Buxaranı talan-taraj etip, qalanı o`rtep jibergen.
Samarkandqa Mongollar 1220-jıldın` mart aiında jetip keldi. Dereklerde ko`rsetiliwinshe
qalanı qorg`awshılar 20-40 mın` adamnan ibarat bolg`an. Samarkandta atlı ha`m piyada
a`skerlerden tısqarı 40 urısqa u`iretilgen pil de bolg`an. Turkanxatunnın`nnin` inisi Tog`aixan
qalanı qirg`awshılarg`a basshılıq etetug`ın edi. Qalanı qirg`awshılar arasında birlik bolmadı.
Shın`g`ısxan qala sırtındag`ı Ko`ksaraida turıp qamawdı dawam etti. Samarkand xalqı
mongollarg`a qarsılıq ko`rsetti. Qalada 1000 g`a shamalas adam jasırıng`an juma meshiti otqa
jag`ıp jiberilgen. Mongol atlanısınan aldın Samarkandta 400 mın` adam bolsa, atlanıstan keiin 100
mın` xalıq qalg`an.
Usı waqıtları Joshı a`skerleri w ku`nlik qorshawdan son` Sıg`naq qalasın, keiin Uzgen, Jend
qalaların basp aldı. Temur Malik basshılıg`ındag`ı a`skerler Xodjent qalasın qaharmanlıq penen
qorg`adı. Ol 70 qaiıq tayarlatıp, urıs penen Sırdar`ya arqalı qarshawdı buzıp o`tedi ha`m Urgenich
qalasına keledi.
1221j. qıs ailarında Muxammedshaxtın` balaları Jalaladdin Ozlagshax ha`m Aqshax
Urgenichke qaitıp keledi. Jalaladdinnin` shax etip taiınlang`anı ja`riya etiledi ha`m onı Temur
Malik qollap-quwatlaidı. Qıpshaq sa`rkardaları Ozlagshax penen birge Jalaladdinge qarsı
qastıyanlıq sho`lkemlestiredi. Bul qastıyanlıq ashılıp qalg`annan keiin Jalaladdin penen Temur
Malik o`zinin` ta`repdarları menen Xorasang`a o`tip mongollarg`a qarsı gu`res alıp baradı.
1221 j. qıs ailarında Urgench qamalı baslandı. Bes ailıq qorshawdan son` Urgench qalası
mongollar ta`repinen basıp alındı. Mongollar qalanı suwg`a batırıp jiberdi.
1221 j. Shın`g`ısxan Balxtı, keiin Mervti iieledi. Jalaladdin Afganstan ha`m arqa
Hindstanda mongollarg`a qarsı gu`res alıp bardı. Hind da`r`yasınan o`tiwde ma`rtlik ko`rsetti ha`m
1224 j.
shekem Hindstanda, keiin w jıl dawamında Kavkaz artında mongollarg`a qarsı gu`resti
dawam ettirdi. Ol 1231 j. Kurdistan tawlarında jen`iske erise almastan o`lip ketedi. Bunnan son`
Xorezmshaxlar ma`mleketi o`mir su`riwin toqtattı. Onın` territoriyası mongollar ma`mleketinin`
quramına qosıp alındı.
1227 jılı dun`yadan o`tken Shıng`ısxan, son` Oqtai (122
9
-1241) Chagatai ulısına kiriwshi
Orta Aziya walayatların, sonın` ishinde Maverannaxrdı basqarıw ushın sawdagerler Maxmud
Yalavashqa ijarag`a berdi. Urıs jıllarında ol en` da`wletli sawdagerlerden birine ailandı.
Maxmud Yalavash is juzinde mongollardın` Maverannaxrdag`ı naiıbı bolıp qaldı. Onın`
qarawında mongollardın` otryadlarg`a bo`lingen ulken kushleri bolıp, olardın` baslıg`ı darug`a
yamasa turkshe baskak dep atalatug`ın edi. Baskaklar salıq ha`m ulpan jıinawdı, ma`jbu`riyatlardın`
orınlanıwın qadag`aladı.
Maxmud Yalavash Xojent qalasın rezidentsiya etip taqladı. Chagatai ha`m onın` adamları
Maverannaxrdan tısqarıda jasap, onın` islerine aralaspadı.
24
Buxarada sadrlar burıng`ı abıroiların qaita tikledi. Mongollar ruwxaniiler menen
sawdagerlerdi qollap-quwatladı.
Ha`mmeden beter diixanlar menen o`nermentlerge awır boldı.
Mongollar
”
qalan
”
dep atılıwshı salıq boiınsha xirojdan tısqarı diixanlar juda` koplegen
minnetlik ha`m xızmetlerdi orınlawı tiiisli boldı.
1238 jılı buxara xalqı qaladan ush farsax qashıqlıqlıqtag`ı Tarab awılında jasawshı
o`nermentshi Maxmud Tarabiidi ataqlı ruwxanii Shamsutdin Mahbubii qollap quwatladı.
Ko`terilisshiler Buxaranı iieleidi. Sadrlar baslıg`ı Burxoniiddin Maxmudqa xalifalıq ha`kimiyatın
berdi ha`m Shamsiddin Mahbubiidi sadr dep ja`riya etti.
Qashqan a`mirler ha`m baskaklar Karmanada qozg`alan`dı bastırıw oraiın duzdi. Sol jaqın
a`tirapta mongollardı toplap ulken la`shker menen Buxarag`a qarai ju`ris etti.
Bolıp o`tken urısta Maxmud Tarabii ta`repdarları jeniske eristi. Mongollar Karmanag`a
qashtı. Ko`terilisshiler Karamanada 10 mın` adamdı qırıp taslag`an. Bul jen`is Maxmud Tarabii
ha`m Shamsiddin Mahbubiidin` o`miri esabınan qolg`a kirgizildi.
Usı waqıyadan keiin qozg`alaqshı kushler ha`lsiredi. Qozg`alan`g`a basshılıq etiw
Maxmudtın` inileri Muxammad penen Alige tapsırıldı. Olar sho`lkemlestiriwshilik qa`biletke ha`m
abıroig`a iie bolmadı.
Bir ha`pte o`tkennen keiin bolg`an urısta Maxmud Tarabii ta`repdarları qıiratıldı, 20 mın
adam o`ledi. Mongollar bul ko`terilisten son` salıq siyasatın ta`rtiplestiriwge ma`jbu`r boldı.
1238 Maxmud Yalavash ha`kimiyattan shetletilip Pekinge naiıp etip taiınlandı. Onın` ornına
naiıp etip Maxmud Yalavashtın` balası Ma`sudbek (1238-128
9
) taiınlandı.
1251 jılı Qaraqurım qalasında bolıp o`tken ulıwma mongol qurıltaiında Tulixannın`
tun`g`ısh balası Munkexan Mwg`ulistannın` ullı xaqanı etip sailandı. Munkexan hu`kimdarlıq etken
da`wirde Batıixan menen Munkexan o`z ara kelisip Chagatai ulısın bo`lip aldı. Aradan ko`p waqıt
o`tpei yag`nıi, XIII a`cirdin` 60 jıllarında Chagataidın` aqlıg`ı Alguxan Altın Ordag`a qarsı gu`res
alıp barıp Chagatai ulusın qaita tiklewge eristi.
XIII
a`cirdin`
ekinshi
yarımında
orailıq
ha`kimiyattı
bekkemlewge
umtılg`an
hu`kimdarlardan Mwg`ulistannın` ullı xaqanı Munkexan ha`m Chagatai ulusı naiıbı Ma`sudbek
boldı. Munkexannın` nızamlastırılg`an shara-ilajları sheklenbegen salıq ha`m jıinawlardı ta`rtipke
salıp, xalıqtan o`z basımshalıq penen jıinap alınatug`ın salıqlardan azat etti, qala, ishki ha`m sırtqı
sawdanın` rawajllanıwına imkaniyat jarattı.
1271 jılı Ma`sudbek aqsha reformasın o`tkerdi. Bul reforma Maverannaxr qalalarının` ishki
turmısın, a`sirese aqsha qatnasıqlarının` tikleniwinde u`lken a`hmiietke iie boldı.
XIII a`cirdin` ortalarınan baslap Chagatai ulusı hu`kimdarları Maverannaxr qala ha`m
awılların ta`rtipke keltiriw ha`m rawajlandırıw ushın aiırım ha`reketler islewine qaramastan, bul
protsess jedellik penen a`melge aspadı. Mongollar basqınshılıg`ı na`tiijesinde wairan etilgen
o`nermentshilik ha`m sawda satıq XIII a`cir baslarındag`ı da`rejege ko`terile almag`an edi.
Dostları ilə paylaş: