Jobasi: Orta Aziya xaliqlari Xorezm, Sog`d, Baqtriya ma`mleketleri quraminda

3-TEMA: O’ZBEK, QARAQALPAQ XALQI ETNOGENEZI HA`M ETNIK TARIYXININ` DA`SLEPKI BASQISHLARI
(ER.B. VII A`SIRINE SHEKEM).


JOBASI:
1. Orta Aziya xaliqlari Xorezm, Sog`d, Baqtriya ma`mleketleri quraminda.
2. Xalqimizdin` Makedoniyaliq Iskender ha`m Salavkiyler ma`mleketleri qol astinda boliwi.
3. Orta Aziya xaliqlari kushanlar ha`m toxarlar hu`kimdarlig`i da`wirinde. Qa`wimlerdin` ko`shiwleri ha`m olardin` etnik quramg`a ta`siri.
5. Kang ma`mleketi.
6. Turkiy tilli etnostin` qaliplese baslawi.
7. Xorezm ha`m Kushan ma`mleketi. Aral boyi qalalari. Jambas qala, Topiraq qala.
TAYANISH TU`SINIKLER:
O’rta Aziya tariyxinda en` a`yyemgi derek «Avesta» da jurtimiz xaliqlari haqqindag`i mag`liwmatlar.
O’zbekistan xaliqlari: axamaniyler, kushan, kanglar, toxarlar ham eftalitler dawirinde. O’rta Aziya xaliqlarinin` Aldin`g`i Aziya ha`m Xorasan xalqinin` axamaniyler basqininan aldin`g`i baylanislari haqqinda. Axamaniyler patshalarinin` tasqa jaziwlarinda Orta Aziya xaliqlari Xorezm, So’g`d, Baktriya haqqinda mag`liwmatlar. O’rta Aziya kushanlar ha`m toxarlar hu`kimranlig`i da`wirinde. Kang qa`wimleri. Turkiy tilli etnostin` qaliplese baslawi. Yuechji qa`wimleri basqinshilig`i.
Xorezm ha`m Kushan ma`mleketi. Aral boyi qalalari. Jambas qala, Topiraq qala.


A`yyemgi Baktriya: Zardushtiylardin` muqaddas kitabi bolg`an «Avesto» da Orta Aziya ha`m Shig`is Iran territoriyalarinda Axamaniylar imperiyasi payda bolg`ang`a shekem ma`mleketlik du`zimler haqqinda so`z etiledi. Bul ma`mleketler ilimpazlardin` pikirinshe a`skeriy-demokratiyaliq turindegi qa`wimler awqaminan payda bolg`an Orta Aziyadag`i a`yyemgi ma`mleketler edi. Ma`selen «Avesto» kitabindag`i mag`liwmatlar tiykarlanip Xorezmde ko`p jillar dawaminda izertlew alip barg`an S.P.Tolstov, Evropali alimlar V.Xennin, I.Gershovinler U`lken Xorezm ma`mleketinin` bolg`anlig`i haqqinda tariyxiy, arxeologiyaliq izertlewlerde ha`m geografiyaliq mag`liwmatlardi salistirip o`zlerinin` bul ma`sele boyinsha pikirlerin jazdi. Ma`selen S.P.Tolstovtin` pikirinshe «Avesto»da zardushtiylik dinnin` watani Ar`yanem Vaychax- A`yyemgi Xorezm bolg`an. Avesto boyinsha zardushtiylardin` watani Ar`yanem Vaychax Daytina da`r`yasinin` jag`asinda jaylasqan. S.P.Tolstov ha`m bir qansha alimlar Daytina da`r`yasi bul A`miwda`r`ya edi dep tastiqlaydi.
Soni aytiw kerek Xorezmge tiyisli qubla oblastlar erte da`wirde-aq bo`lingen, keyin Axamaniylar olardi keyin basip alg`an. B.a`.sh. IV a`sirde Xorezm A`miwda`r`yanin` to`mengi alabinda ma`mleketin qayta tikleydi. Xorezm patshasi Farasman, Aleksandr Makedonskiy Baktriyanin` Baktr qalasinda qista o`tkerip atirg`anda og`an barip kelisim du`zedi.
B.a`.sh. VIII-VI a`sirlerde Orta Aziyada, sonin` ishinde O`zbekstan toprag`inda payda bolg`an ekinshi ma`mleket- bul Baktriya patshalig`i bolip tabiladi. Bul ma`mleket haqqindag`i da`slepki mag`liwmatlar gretsiyali ta`wip Ktesiyde ushirasadi. Basqa bir grek jilnamashisi Diodor bolsa. Ktesiydin` a`n`gimelerine negizlene otirip, Assuriya patshasi Ninnin` Baktriyag`a jasag`an a`skeriy atlanislari haqqinda xabar beredi. Bul xabarda Nin baktriyalilardin` jawingerligin bile otirip, 1700 min` piyada ha`m 210 min` atli a`sker toplap Baktriyag`a hu`jim baslag`an (a`lbette bul san a`dewir bo`rttirip berilgen, haqiyqattan a`dewir uzaq). Baktriya paytaxti Baktra (ha`zirgi Balx) bekkem qorg`aniw qurilmalarina iye bolg`an. Baktriyanin` hu`kimdari Oksiart bolsa watandi qorg`awg`a 400 min`liq armiya tayarlaydi. Birinshi sawashta Baktriya a`skerleri ossuariyalilarg`a u`lken ziyan tiygizedi, biraq sawash maydanina olardin` negizgi a`skerleri tu`skennen` keyin baktriyalilar sheginiwge ma`jbu`r boladi. Son` kishkene-kishkene toparlarg`a bo`linip ayirim qalalar qorg`aniwg`a o`tken. Nin bunnan ustaliq penen paydalanip, qalalardi izli-izinen qolg`a kirgizgen. Tek paytaxt sha`ha`r Baktra ossuariyalarg`a qarsiliq ko`rsetiwin dawam etedi. Nin ta`repinen oni iyelewge bag`darlang`an uriniwlar sa`tsiz tamamlanadi.
Xa`zirge shekem Ktesiy bergen mag`liwmatlarg`a isenimsizlik penen qarap kelindi. Onin` xabarlari an`izlar ha`m qopsitiwlardan ibarat dep bahalandi. Ktesiy bul xabarlardi o`zi toqip shiqqan emes. Ol axamoniylardin` patshasi Dara II ha`m Artakserks II da`wirinde Iranda saray ta`wibi bolip islegen. Sol waqitta saray tariyxshilari ha`m u`stem topar wa`killeri menen bir neshe ma`rtebe sa`wbetles bolip olardin` awzinan Axamaniy patshalig`i payda bolg`ang`a shekem o`tken tariyxiy waqiyalardi esitip, sol esitkenleri tiykarinda ha`m o`zinin` ko`rgen bilgenleri tuwrali o`z ku`ndelik da`pterine jazip qaldiradi.
Ktesiydin` jazg`anlari Orta Aziya a`sirese Baktriya xaliqlarinin` tariyxin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi Ktesiy o`zinin` miynetinde b.a`.sh. V-IV a`sirlerdegi waqiyalar haqqinda ko`p aniq mag`liwmatlar beredi. Ktesiy mag`liwmatlarinda Orta Aziya xaliqlar tariyxi boyinsha tariyxiy shinlin` bar. Ma`selen, Baktriya menen Assiriya arasinda antik da`wirde baylanislar bolg`ani duris. Baktriyadan, Assiriyag`a qa`rwan jollar arqali eki o`rkeshli tu`yeler qatnap, Baktriyadan Assiriyag`a lazurit bahali taslar alip barg`an.
Grek tariyxshisi Gerododta Baktriya haqqinda jazadi. Gerodod Persiya patshasi Kirdin`, Midiya patshasi Krez u`stinen jen`iske eriskenin jazadi. Kirdin` jolinda Baktriya, Vavilon xaliqlari, saklar Egipet elleri bar dep jazadi.
Son`g`i jillari Baktriya territoriyasinda alip barilg`an arxeologiyaliq izertlewler, grek avtorlarinin` «A`yyemgi Baktriya ma`mleketi» haqqindag`i jazg`anlarinin` tuwiri ekenin da`lilleydi. Bug`an misal Qubla Baktriyada Altin-1, Altin-10 ha`m Baktra qalasi, al Arqa Baktriyada Ku`shikto`be, Qizilto`be, Talashxanto`be, bandixan-2 qusag`an qalalardin` bolg`ani bunin` misali. Olardin` ha`rbir diyxanshiliq oazislerdin` ma`deniy orayi bolg`an. A`yyemgi Baktriya ma`mleketi mine usi oazislerdi qala oraylarin birlestirgen a`skeriy-demokratiyaliq turdegi konfederatsiya bolg`an.
Solay etip Orta Aziyani axamoniylar saltanati basip alg`ang`a shekem (bul waqiyalar bizin` eramizg`a shekemgi IV-VI a`sirlerde ju`z bergen edi) bul anna diyarda a`skeriy-demokratiya printsipleri tiykarinda du`zilgen eki ma`mleket bar edi. Bular haqqinda «Avesto» ha`m grek avtorlari ju`da` qisqa bolsa da tiyisli mag`liwmatlar qaldirg`an. Bul ma`mleketler «U`lken Xorezm» ha`m A`yyemgi Baktriya patshalig`i edi. Olardin` aymaqliq shen`beri ishki ma`mleket qurami ha`m sotsialliq-ekonomikaliq ja`ne ma`deniy baylanislari haqqinda, olar o`tken da`wir haqqinda ele alimlardin` arasinda ko`p ilimiy tartislar boladi, olar haqqinda ko`plegen arnawli ilimiy izertlewler o`tkeriledi ha`m jan`adan jan`a shig`armalar basip shig`ariladi.
Bizin` eramizg`a shekemgi VIII-VII a`sirlerde bir pu`tin iri ma`deniyat orayi sipatinda qa`liplesken ellerdin` biri Baktriya bolip tabiladi. Onin` aymag`in O`zbekstannin` Surxanda`r`ya waa`layati, Qubla-Batis Ta`jikstan jerleri, Arqa Afganistan quraydi. Bul el de o`z waqtinda Iran ahamoniylari ma`mleketine bag`inishli bolip u`lken jariyma to`leytug`in edi. Son` Aziyada birinshi bolip Iskender Zulqarnayn la`shkerlerine bas iydi. Bul aymaqta bizin` eramizg`a shekemgi III a`sirde Grek-Baktriya ma`mleketi du`zildi. Onin` xalqi Grek-Baktriya patshalig`i da`wirinde o`z jaziwina iye edi. Bul elde bizin` eramizg`a shekemgi VIII-VII a`sirlerde «A`yyemgi Baktriya patshalig`i» du`zildi. O`zbekstan aymag`indag`i en` a`yyemgi qala usi elde qa`liplesti. Bul el zardushtiylik dinnin` tung`ish ma`ka`ni boladi. Solay etip b.a`.sh. VI a`sir ortasinda Baktriya patshalig`in Axamoniyler ta`repinen basip alinip, olardin` bir satrapina aylanadi. Baktriya xalqi Axamoniylerge qarsi azatliq gu`resin alip baradi.
Bixustun jaziwlarina qarag`anda parsilarg`a bag`inin`ni bolg`an xaliqlar menen eller diziminde Orta Aziyanin` bir qatar wa`layatlari, Margiana, baktriya, Xorezm ha`m Saklardin` jerleri de bar. Bizin` eramizdan buring`i 530 jilda Kir massagetler eline bastirip kiredi. Kir ta`repinen Orta Aziyanin` basip aliniwi protsesin u`sh basqishqa bo`liw mu`mkin 1-Parfiya ha`m Kaspiy boyi saklari u`stine atlanis; 2- Baktriya ha`m Amyurgiya saklari u`stine atlanis; 3-Xorezm ha`m massagetler u`stine atlanis. Parfiyanin` qosip atlaniwi ha`m Kaspiy boyi saklari u`stine atlanis Midiyanin` qiyratiliwinan keyinirek baslang`an edi. Biraq Baktriya ha`m Xorezmnin` qashan basip aling`anlig`i haqqinda aniq mag`liwmatlar joq. Ksenafont Baktriya Kir ta`repinen basip alindi, desede, Bul waqiya qashan ju`z bergenligi haqqinda awiz ashpaydi. Sonisi aniq, Midiya hu`kimdari Astiagtin` Kir aldinda bas iyiwi Kir menen Baktriya arasindag`i sawashtin` tez tamamlaniwina alip keldi dep jazadi grek tariyxshisi Ktesiy.
Gerodottin` jaziwina qarag`anda, Kir massagetler u`stine atlanis baslag`anda massagetler maliykasi Tomaris oni Bul niyetinen qaytiwg`a, biyhuwda qan to`kpewge shaqirg`an. Biraq o`zinen basqani tanimaytug`in Kir niyetinen qaytpaytug`inlig`in bildiredi. Sonda Tomaris Kirge xat jollap, sawash ashiq maydanda bolsin, bunin` ushin ekewimiz de o`z a`skerlerimizdi da`r`yadan u`sh ku`nlik jol arida toplap aliw ushin bir-birimizge imkaniyat bereyik dep ma`sla`ha`t etedi. Xiyleker Kir o`z rezidentsiyasinda ko`p mug`darda vino ha`m kisini huwshinan ayiratug`in giyabentler qaldirip izge shegingen. Bunnan xabarsiz massagetler Kirdin` rezidentsiyasinda ma`slik qilg`an. Massaget no`kerlerine malikanin` balasi, ta`jiriybesiz, biraq batir Spargapis basshi edi. Ma`sku`nemshilik ha`wijine shiqqan waqitta Kir o`z a`skeri menen ol jerde bastirip kirip massagetlerdin` bir bo`legin qirip taslaydi, basqa bir bo`legin Spargapis penen birge tutqing`a aladi. Ma`sligi tarqap keypi ornina tu`sken shahzada o`zi islegen qilmisqa shiday almay o`zin-o`zi o`ltiredi. Bunnan xabardar bolg`an Tomaris tez arada jan`a ku`shler toplap dushpannin` rezidentsiyasina bastirip kiredi ha`m qanxor Kir II nin` gellesin kesedi, so`ytip oni qan toltirilg`an meske saladi. Biraq Kirdin` o`limi Orta Aziya xaliqlarin Iran ahamoniylarina bag`iniwshiliqtan aza tete almadi Kirdin` balasi Kambis elde ju`z bergen ko`terislerdi bastirip u`lgerdi ha`tte ol o`z a`kesinin` denesin qolina qaytarip alip, arnawli tabitqa salip ko`medi.
Kambistin` Bardiya degen inisi bar edi. Saraydag`i til biriktiriwler sebepli Kambis o`zinin` inisin o`ltiredi, biraq ol Bul waqiyani xaliqtan jasirg`an. Bizin` eramizg`a shekemgi 526 jili Kambis Misirdi basip aliw ushin ketken waqitta Bardyanin` qalay o`lgenin xaliq biledi ha`m onin` o`limine baylanisli ha`r qiyli ra`wiyatlar toqiladi. Bizin` eramizg`a shekemgi 522 jili Gawmata degen zardushtiyler ko`z ashig`i bas ko`terip, «Men Kirdin` balasi Bardiyaman» dep xaliqqa mu`ra`jat etedi. An`qaw xaliq Kambisten bet burip Gawmatag`a qosiladi ha`m ol Persiyadada ha`kimiyatti qolg`a aladi. Bunnan xabardar bolg`an Kambis tez Misirdan Irang`a qaytadi. Biraq jolda belgisiz sebepler menen o`ledi. Bunnan keyin Gawmata Bardiya ati menen o`zin shax dep dag`azalaydi. Bardiya hakimiyatti qolg`a kirgiziwdin` barisinda ken` xaliq massasina su`yenip, aristokratiyag`a qarsi shiqqan edi. Ol xaliqti u`sh jilg`a shekem ma`mleketlik saliqlardan ha`m a`skeriy xizmetten azat etedi. Bul xabar Orta Aziyag`a da kelip jetedi. Bunnan narazi bolg`an saray aristokratiyasi b.a`.sh. 522 jili 29 sentyabr`de Gawmatani o`ltirip, ahamoniy Dara I di taxtqa otirg`izadi. Bul xabar pu`tkil elde ken` xaliq massasin bas ko`teriwge tu`rtki boladi. 30 sentyabr`de Margianada Frada basshilig`inda ko`terilis ju`z beredi. Biraq ol 10 dekabr` ku`ni Dara I ta`repinen reyimsizlik penen bastiriladi. Dara I din` Bixustun jartaslarina oyip jazdirg`an jaziwlarinda Margiana ko`terilisi haqqinda minalar jazilg`an: «Shax Dara aytti» Margush (Margiana) atli el mennen bo`linip ketti. Ko`terilisshiler Frada ismli margianli adamdi o`zlerine basshi etip aldi. Son` men Baktriya sattirapi xizmetkerim Dadarshishke adam jiberdim. Og`an bilay dedim: Bar meni moyinlamay atirg`an onin` la`shkerlerin qirip tasla. Keyin Dadarshish a`sker menen atlanip, margianlilarg`a qarsi sawash ju`rgizdi. Axuramazda mag`an ja`rdem etti. Axuramazdanin` erki menen menin` a`skerlerim dushpannin` ku`shlerin jenship tasladi. Son` el tag`i meniki boldi».
Orta Aziya aymag`i ahamoniylar ta`repinen u`sh satrapliqqa bo`linip basqarilg`an. Baktriya Margiana menen birlikte 12 satrapliqti qurag`an. Ol patsha g`a`ziynesine jilina 360 talan ja`riyma to`legen. Parfiya, Xorezm, Sug`d ha`m Areya birlikte 16 satrapliqti qurag`an ha`m jilina 300 talan ja`riyma to`legen. Saklar ha`m kaspiyler bolsa 15 satrapliq bolip, olar Dara g`a`ziynesine jilina 250 talan ja`riyma to`legen.
Orta Aziya xalqi shahan shaxtin` g`a`ziynesine ha`r jili to`lep turg`an belgili mug`dardag`i saliqlardan tisqari iri ma`mleket qurilislarinda islep beriwge ma`jbu`r edi. Ma`selen, Persepol`dag`i shax sarayinin` qurilisinda Suza ha`m Ekbatanadag`i iri qurilmalarda orta aziyalilar islewge ma`jbu`r bolg`an. Dara I din` Suzadag`i shax sarayi qurilisinda Baktriya, Sug`diana ha`m Xorezmnen alip kelingen ustalardan ha`m jumisshi ku`shinen qul sipatinda paydalanilg`an. Bul qurilislarda Orta Aziyadan alip kelingen materiallar da paydalanilg`an. Suzadag`i shax sarayi, Bihustun jaziwlari boyinsha, Lidiya ha`m Baktriya altinlari menen bezelgen. Ko`ktas (lazurit ha`m serdalik) Sug`dianadan alip kelingen, feruza bolsa Xorezmnen alip kelingen.
Solay etip Orta Aziyanin` u`lken bo`legi (Ferg`ana oypati menen Tashkent oazisinen tisqari) b.a`.sh. VI-IV a`sirlerde Iran ahamoniylarinin` qol astinda boldi. Tek bizin` eramizg`a shekemgi IV a`sirge kelip orayliq ha`kimiyat o`zinin` a`welgi pozitsiyasin jog`alta baslag`annan keyin, onin` shetirektegi u`lkelerden ayirim wa`layatlar ahamoniylar ta`sirinen shig`ip, biyg`a`rez ishki ha`m sirtqi siyasat alip bara baslag`an. Mine usinday wa`layatlardan biri sipatinda Xorezm bizin` eramizg`a shekemgi IV a`sirde tariyx maydanina shiqti.
Tap usig`an megzes ha`reketler Baktriyada da ju`z berdi. Baktriyada satrapliqqa shax sarayinin` wa`killeri- ahamoniyzadalar emes, al jergelikli aristokratiya wa`kili qoyilatug`in boldi. Biraq Baktriya satraplig`i Bul u`lkege Iskender Zulqarnayn a`skerleri kirip kelgenge shekem ahamoniylar dinastiyasina bag`inin`qi bolip jasadi.
Solay etip, erkinlikti su`yetug`in Baktriya xalqi, olardin` awqamlaslari bolg`an skif-saklar uzaq jillar dawaminda Axamaniy patsha zulimlig`ina qarsi gu`res alip bardi. Usi da`wirde Baktriyag`a Kishi Aziya ellerinen ko`plegen adamlar kelip qonis basadi. A`miwda`r`yanin` joqarg`i boyindag`i qunarli jerlerdi iyeleydi. B.a`.sh. IV a`sirde baktriya ha`m Sug`d wa`layatlarin Iskender o`z a`skerleri menen jawlap aladi. Bunnan keyingi milliy azatliq gu`resleri (Iskenderdin`) Alesandr Makedonskiydin` basip aliwina qarsi bolip dawam etedi.
Orta Aziya xaliqlari o`zlerinin` azatliq gu`reslerin, sirtqi dushpanlarg`a qarsi alip barip, olardin` na`tiyjeleri, tariyxlari, jazba dereklerde ha`m arxeologiyaliq materiallardi ko`rinedi. Orta Aziya xaliqlarinin` azatliq gu`resin, onin` qon`sisi bolg`an ko`shpeli sharwalar quwatladi ha`m olar sirtqi dushpang`a qarsi birge gu`resti.
VII-V a`sirlerdegi Xorezmnin` On` jag`alig`indag`i kanallar og`ada u`lken bolg`an. Bas kanallardin` uzinlig`i birneshe onlag`an kilometr, al eni 30-40 metr bolg`an. Olar onsha teren` emes edi, sonliqtan da kanallardan ag`atug`in suwdin` ko`lemin artiriw ushin olar enli etip qazilg`an.
Xorezmnin` shep jag`alig`indag`i en` a`yyemgi kanallar A`miwda`r`yanin` Sariqamis del`tasinin` sol da`wirde suw ag`ip turg`an tarmaqlarinan sag`a aldi. Arxeologlar sonday-aq du`ziw emes to`rt mu`yeshli etip shellengen atizlar bolg`anlig`in aniqladi. En` a`yyemgi Dingilje ha`wlisi rayoninan aniqlang`an usinday atizlardin` birewinin` ta`repleri 30x17x25x38 m bolg`an. Usi rayondag`i agroirrigatsiyaliq atizlar izertlendi ha`m olardin` ju`zim bag`tin` asti bolg`anlig`i aniqlandi. Ju`zim bag`din` maydani 50x35 m bolip, ortasinan salma kesip o`tken. Usinday iri suwg`ariw sistemalari elde oraylasqan basqariw vlastinin` ha`m ko`p sanli jumisshi qol ku`shinin` boliwi arqasinda g`ana quriliwi mu`mkin edi, al en` a`yyemgi Xorezmnin` konkret-tariyxiy jag`daylarinda bunday ko`p sanli jumisshi qol ku`shinin` basim ko`pshilik bo`legi qullardan g`ana ibarat boliwi mu`mkin edi.
Xorezmnin` shep jag`alig`indag`i en` a`yyemgi da`wirinin` en` iri qonislarinin` biri Guzeliqir go`ne qalashasi bolip esaplanadi. Ol ta`biyiy to`beshiktin` biyik jerine salinip, maydani 40 gektarg`a jaqin bolg`an. Qonis eki qatar etip, paxsa diywal menen qorshalg`an ha`m onin` ko`p sanli do`n`gelentip saling`an minarlari bolg`an. Diywallardin` ha`m minarlardin` aldi betinde shatrash ta`rtibinde eki qatar gezermenler bolg`an. Qonisti izertlegende ol jerde turaq jaylar, ma`deniy ha`m o`ndirislik jaylar saling`anlig`i aniqlandi.
Solay etip b.a`.sh. VI-IV a`sirlerinde Shig`istin` u`lken imperiyasi bolg`an Axemeniyler ma`mleketinin` qarawinda qalip, azatliq gu`resin dawam etedi. Tek b.a`.sh. IV a`sir basinda Xorezm I bolip, o`z azatlig`ina erisedi. Bug`an Xorezm menen qon`isi jasag`an ko`shpeli sak-massaget etnoslari qatnasadi.