Jobasi: Orta Aziya xaliqlari Xorezm, Sog`d, Baqtriya ma`mleketleri quraminda

Sug`d xalqinin` Aleksandr Makedonskiydin` basip aliwina qarsi azatliq gu`resi: B.a`.sh. 329 jili ba`ha`r ayinda Aleksandr Makedonskiy Hindikush tawinan o`tip Orta Aziya territoriyasina kiredi. Aleksandr Makedonskiy b.a`.sh. 329-327 jillari Irannin` jerlerin basip alg`annan son`, o`zinin` basip aliwshiliq ju`rislerin dawam etti. Orta Aziya jerlerin an`sat jawlap alaman dep niyetlendi. Aleksandr Makedonskiy o`zinin` a`skerleri aldinda so`ylegen so`zinde A`miwda`r`ya alabindag`i A`yyemgi Xorezm oazisinde basip aliwda maxset etip qoydi. Aleksandr Makedonskiy o`z azatlig`i ushin gu`resip, o`z elin qorg`aytug`in Orta Aziya xaliqlarinin` qarsilig`ina ushiradi.
Aleksandr Makedonskiydin` Orta Aziyada Iskender Zulqarnayn dep ataydi. Iskender (b.a`.sh.356-323 jillar) a`yyemgi du`n`yanin` iri a`skerbasilari menen ma`mleketlik iskerlerinin` biri. Ol Makedoniyadan shiqqanlig`i ushin tariyxta makedoniyali Iskender (Aleksandr Makedonskiy) ismi menen belgili.
Shig`istin` tariyxiy qoljazbalarinda ol Iskender Zulqarnayn, yag`niy «Shaqli Iskender» dep te ju`ritiledi. Ra`wiyatlarg`a qarag`anda, onin` eki shaqi bolg`an-mish. Ol bul sirdi xaliqtan jasirg`an ha`m ha`r sapari shash aldirg`anda shashta`rezdin` gellesin kestirgen. Aqir ayag`inda, ol basshiliq etken elde jalg`iz g`ana shashta`rez qaladi. Oni shaqirip shash aldirar aldinda Iskenderdin` shaqi barlig`in heshkimge aytpawi tiyis ekenligin uqtirip ant ishkizedi, eger aytsa o`lim jazasi ku`tip turg`anin uqtirip qorqitadi. Shashta`rez razi bolip Iskenderdin` shashin alg`an. Ol o`z patshasinin` basindag`i shaqlardi ko`rip hayran qalg`an ha`m bergen antin uzaq waqitlarg`a shekem buziwg`a batina almay ju`rgen. Uzaq jillar dawaminda ishindegi sirdi jasira-jasira taqati tawisilg`an. Aqir son`i adam bende jasamaytug`in sho`listang`a barip, bir bulaqtin` jag`asinda otirip, ishindegi dubdiwin shig`ariw ushin suwg`a qarap a`ste g`ana «Iskenderdin` shaqi bar» dep u`sh ma`rtebe ta`kirarlag`an. Waqti kelip jan`ag`i bulaqta qamis o`sip shig`adi. Ku`nlerden bir ku`ni bir shopan usi bulaqtin` jag`asina kelip suwinan ishedi ha`m ishi pisip zerigip otirip bulaqtin` ishindegi qamisti kesip alip, onnan say sog`adi. Naydi shertse onnan «Iskenderdin` shaqi bar» degen hawaz jan`lap shig`ipti-mish. Sonnan keyin Iskenderdin` shaqi barlig`in ha`mme bilgen ha`m oni xaliq «Iskender Zulqarnayn» dep atag`an. Bul an`iz tek bir g`ana Shig`ista g`ana emes, sonin` menen birge Iskenderdin` jaqinlarina da belgili bolsa kerek. Mine usi an`izg`a ilahiy ku`sh ha`m qu`diret beriw Iskenderdin` zamaninan baslang`an. Ma`selen, 1970 jillarda Afrasiabta (a`yyemgi Samarkandta) arxeologiyaliq qaziwlar waqtinda Iskenderdin` su`wreti sizilg`an qimbat bahali serda`lik tas tabildi. Tas tirnaqtin` sostavinda bolip, ol Iskender a`skerbasilarinin` Samarkandti jawlap aliw waqtinda joytilg`an altin ju`ziginin` ko`zi bolsa kerek. Mine usi tasqa tu`sirilgen Iskenderdin` su`wretine eki shaqli diadema kiydirilgen.
Iskender Zulqarnayn Orta Aziyag`a basip kirginde Baktriya hu`kimdari (satrapi) ahamaniylar ruwinan shiqqan Bess edi. Bess Persiya patshasi Dara III ti za`ha`rlep o`ltiriwge qatnasqan ha`m o`zin Artakserks ati menen patsha dep dag`azalag`an. Da`slep baktriyali Oksiart, Sug`dli Spitamen ha`m parsi Datafarnlar Besstin` niyetin an`lap jetpey, onin` menen birge boladi. Olar A`miwda`r`yanin` Termizge jaqin jerinen o`tip, ko`pir waziypasin atqarip kelgen birden-bir kemeni jag`ip jiberedi ha`m Nautak (Kashkada`r`ya) ta`repke sheginedi. Nautak qorg`aninda olar arasinda kelispewshilik payda boladi.
Iskender sawashta ju`da` miyrimsiz edi. Ol Nautaktan shig`ip Samarkandqa qaray baratirg`anda jolda bir zamanlari Iran-Gretsiya urislari waqtinda ko`shirip a`kelingen miletli branxid qa`wiminin` a`wladlarina dus keledi. Tariyxshilardan Arrian ha`m Kvint Kurtsiy Ruflardin` xabar beriwine qarag`anda, Iskender ha`m onin` a`skerleri o`z watanlasi sipatinda quwanish penen ku`tip aliwg`a shiqqan biygu`na branxidlardi qirip taslaydi ha`m olardin` qalalari menen awillarin jer menen jeksen etedi. Grekler son` Samarkandti iyeleydi. Iskender ol jerde kishkene bir otryad qaldirip o`zi Sirda`r`yag`a qaray asig`adi. Iskender Samarkandti iyelegen waqitta qala, barliq a`debiyatlarda derlik jazilg`ani siyaqli, Marakanda dep atalmaytug`in edi. Bul atti Samarkandqa Gretsiya tariyxshilari bergen. Qalanin` negizgi ati Smarakansa edi. Oni grekler o`z tillerine Marokanda dep awdarg`an. Marokanda so`zi Evropa alimlari grek tariyxshilarinin` Iskenderdin` a`skeriy atlanislari menen baylanisli bolg`an faktlardi ja`riyalag`annan keyin, anig`irag`i XVII-XVIII a`sirlerden son` ilimge ma`lim boldi. Oris tariyxshilari bug`an XIX a`sirde itibar berdi. Ol da`slep V.V.Grigor`ev («Makedoniyali Iskenderdin` Batis Tu`rkstang`a atlanislari») ha`m I.G.Drayzenlerdin` («Ellinler tariyxi») miynetlerinde jazildi.
Iskender Orta Aziya jerlerine ju`risinde birinshi ret Ustrushonada Samarkand penen Xojand aralig`inda tawda jasawshi xaliqlardin` qarsilig`ina ushiraydi. Tariyxshi Arriannin` jaziwina qarag`anda Iskender Zulqarnayn tawli xaliqlar menen urista 30 min` jergilikli xaliqtin` 22 min`in qirip taslaydi. Iskender bunnan son` Mirda`r`ya jag`asindag`i saklarg`a qarsi ju`redi. Usi waqitta Iskenderge Samarkandtan xabar keledi. Xaliq azatlig`inin` basshisi Spitamen Samarkandti iyelep Iskender a`skerlerin qalada qamap o`ltiredi. Buni esitken Iskender Samarkandqa ju`redi. Samarkand ko`terisshilerine Baktriyadan ja`rdem keledi.
Usi waqittan baslap Orta Aziyada Spitamen ati makedoniyalilar ushin qorqinishli boladi. Spitamen basshilig`inda Orta Aziyada azatliq gu`res dawam etedi. Iskender Zulqarnayn Baktriyanin` bas qalasi bolg`an Baktriyada (grekshe Zariasp, parssha Balx) quriltay o`tkeredi. Quriltaydin` tiykarg`i maqseti grek-makedonlardin` u`stemligin ornatiw edi. Biraq jergilikli xaliq o`z azatlig`i ushin gu`resti dawam ettirdi. Biraq quriltaydin` ashiliwi aldinda «Iskender qa`wimbasliqlarin Zariaspta jiynap, son` joq qilip jiberiw niyetinde eken» degen ga`p tarqaldi. Bug`an juwap retinde quriltay ashilatug`in ku`ni ko`terilistin` baslaniwina signal boldi. Diodardin` xabarina qarag`anda ko`terilistin` birinshi basqishinda «Iskender ko`terilis jasag`an Sug`diylardi jen`ip, 120 min` xaliqti qirip tasladi», onin` ekinshi basqishinda «ol baktriyalilardi jazalap, Sug`diylardi qaytadan o`zine boysindirdi ha`m orinlarda qorg`anlar saldi», ko`terilistin` u`shinshi basqishinda «ko`terilis jasag`an Sug`diylardin` tawlarg`a qaship jasiring`anlari tutqing`a alindi».
Milliy azatliq gu`restin` 2 da`wiri b.a`.sh. 328 jildin` qasinda baslanadi. Iskender Baktriyada quriltay o`tkerip Bessti sudlaydi ha`m basip alg`an jerlerdi qalay basqariw kerek degen ma`selelerdi sheshedi. Iskender Zulqarnayg`a Nearxtin` basshilig`inda ja`rdemge a`skerler keledi. Quriltayg`a Evropa skiflerinen a`skeriy awqam du`ziw ushin elshiler keledi. Olar skif malikasin Iskenderge hayalliqqa usinadi.
Iskender menen a`skeriy awqam jasawg`a Xorezm patshasi Farasman 1500 a`sker menen kelip, eger Iskender razi bolsa Qara ten`iz boyindag`i skiflerge qarsi atlanis jasasa ja`rdem beretug`inin aytadi. Iskender olarg`a minnetdarshiliq bildirip Xindistang`a qaray ju`ris baslaytug`inin aytadi. Iskender eldi basqariwda satrapliq sistemasin qaldiriwdi maqul ko`redi. Satraplar u`stinen baqlawlar ju`rgizedi. Satraplar pul shig`armaydi, a`skerge iye bolmaydi. B.a`.sh. 328 jili Iskender Sug`dilardi buratala bag`indiriw ushin a`skerdi ko`beytedi. Sug`diliqlar Iskender a`skerlerine topilis jasaydi.
Iskender o`z a`skerleri 5 otryadqa bo`lip sug`dilardi biratala basip aliw rejesin du`zdi. Na`tiyjede Sug`d qalalari basip alinadi. Iskender Samarkandqa ayriqsha a`skeriy bo`limler jiberip onin` qolg`a kirgizgen ha`rbir qaris jerine grek-makedon kolonizatorlarin ornalastiradi. Sug`diananin` bas qalasi Markandada (Samarkandta) Iskenderge qarsi xaliq ko`terilisi kelip shig`adi.
Aleksandr ko`terisshilerdi ku`wdalap 120 000 adamlardi jazalaydi. Arriannin` jaziwinsha` «Aleksandr ko`terilisshilerdi qu`wdalap bant bolg`anda Spitamen skif-massagetlerden atli a`skerler jiynadi» dep jazadi. Spitamen 600 atli a`skerler menen ku`tpegen jerde Baktriyag`a keledi ha`m Paritak da`r`ya boyinda makedonlardin` qorg`an qalasin qamaqqa aladi. Spitamen qalani qorshag`anda baktriyalilar menen makedonlar arasinda qatti uris boladi. Spitamen atli a`skerler ha`m saklardin`-massagetlerdin` ja`rdemi menen qalani aladi. Aleksandrdin` a`sker basshisi Krater massagetlerge qarsi atlanip olardi jen`edi. Biraq ol jerde Spitamendi ushiratpaydi. Gu`z ayinda bir neshe min` atli a`skerler menen Spitamen Zarafshan oazisinde payda boladi. Bul jerde Spitamenge 3000 massaget a`skerleri qosiladi. Zarafshan boyinda Baggi qalasinda Spitamennin` makedonlar menen sawashi boladi. Bul urista Spitamen jen`iledi. Spitamen ja`ne ko`shpeli sharwalar arasina sheginedi. Uristar ja`bir ko`rgen bir topar ko`shpeliler, sug`dianlar ha`m baktriyalar Spitamendi tastap ketedi. 328 jili Spitamen ko`shpeli saklar arasinda qaza tabadi. Onin` o`limi haqqinda 2 pikir bar: Tariyxshi Kurtsiy Ruftin` aytiwinsha ko`p jil sozilg`an qanli urista toqtatiw ushin Spitamennin` hayali Spitamendi o`ltirip basin Aleksandr Makedonskiyge jiberedi. Solay etip Spitamennin` o`liwi menen sug`dianlardin` g`a`rezsizlik ushin gu`resi b.a`.sh. 328 jili gu`restin` 2 basqishi tamam boladi.
Aleksandr Makedonskiy basip alg`an ellerdi o`z qarawinda uslap turiw ushin birneshe bekinis qalalar saldiradi. Bul qalalarg`a grek-makedonlardi ha`m o`zine bag`indirg`an adamlardi ornalastiradi. Tariyxiy mag`liwmatlarg`a qarag`anda b.a`.sh. 327 jili Margiana wa`liyatinda murgab da`r`yasinin` alabinda 6 qala saldiradi. Aleksandr Makedonskiy jan`a saling`an qalalarg`a Evropadan Aziyag`a, Aziyadan Evropag`a kelgen xaliqlardi ko`shirip a`kelip ornalastiriwdi oylaydi.
Orta Aziya xaliqlarinin` azatliq ushin gu`resinin` 3 basqishi b.a`.sh. 328 jili axirinda baslanadi, ol basqasha jag`dayda o`tedi. Aleksandr Makedonskiy jergilikli xaliqtin` narazilig`inin` tuwdirmaw ushin a`sker basshilig`ina saray islerine jergilikli xaliqtin` wa`killerin tarta baslaydi. O`zinin` a`sker basshilarin, saray xizmetkerlerin, jergilik xaliqtin` tilin, u`rp-a`detin, da`stu`rlerin biliwdi, siylawdi talap etedi. Bul pikir ko`pshilik Aleksandrdin` a`sker basshilarina, saray xizmetkerlerine unamaydi. B.a`.sh. 328 jili Aleksandr Makedonskiy o`zinin` jaqin jorasi ha`m urista aman saqlap qalg`an a`sker basshisi Klitti ma`s bolip otirip Aleksandr «Jabayilardin`» da`stu`rin qabil etip atir degen so`zi ushin o`ltiredi. Ko`pshilik jergilikli aristokratlar Aleksandr Makedonskiyge xizmetke o`te baslaydi. Biraq b.a`.sh. 327 jili Aleksandr Makedonskiyge bag`inbag`an. Bir topar sug`dianlar Xisar taw basindag`i Nautak bekinis qorg`aninda dushpang`a qatti qarsiliq ko`rsetedi. Sug`d tawindag`i qorg`anda a`birayli Sug`d aristokrati jasap qozg`alan`g`a basshiliq etedi. Sug`d aristokrati Oksiart sha`ha`rin bende qilip alg`an Aleksandr Sug`d aristokratinin` qizi Roksana (Roxshana)g`a u`ylenedi ha`m Roksananin` a`kesi Oksariat dushpanliqtan Aleksandrdin` ta`repine o`tedi. Solay etip Aleksandr Makedonskiy b.a`.sh. 327 jili Sug`dianani bag`indirip, onin` patshasi etip Oropiyani tayinlaydi ha`m Xindikush tawi arqali o`tip Xindistang`a ju`ris baslaydi.
Solay etip Aleksandr Makedonskiydin` Sug`diana ha`m Baktriyag`a ju`risi na`tiyjesinde Orta Aziya xalqinin` qatti qarsilig`ina ushirap 3 ret bolg`an ju`risleri tiykarinda bag`indira aladi. Buring`i axemenidlerdin` eziwinen keyin, onnan awir grek-makedonliq basip aliwina dushar boldi. B.a`.sh. 323 jili Aleksandr Makedonskiy qaytis boladi. Ol 33 jas o`mir su`rip, sonnan 30 jil patshaliq etedi. Biraq ol du`zgen imperiya ko`p uzamay tarqaladi.
323 jili jazda Aleksandr o`lgennen son`, onin` a`sker basshilari arasinda siyasiy Talas baslanadi. A`sker basshi Selevki, Ptolemey t.b. Aleksandr du`zgen imperiyanin` ko`pshilik jerlerin basip aladi. Ptolemey Egipetti, al Orta Aziyani o`zine qaratadi. B.a`.sh. 312 jili A.Makedonskiy a`sker basshisi Selevkiy Vavilon jerin o`zine qaratadi. Tez arada Selevki o`z ma`mleketinin` shegarasin Sirda`r`ya Xindistang`a shekem ken`eytedi. Na`tiyjede Selevkiyler ma`mleketi payda bolip bul ma`mleket b.a`.sh. 312 jildan 64 jilg`a shekem o`mir su`redi. Sonin` 312-250 jillari Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxi menen baylanisli bolip esaplanadi. Selevki Orta Aziyani bir satrapqa biriktiredi. Bul satrapqa Sug`diana, Baktriya, Margiana kiredi. Xorezm bul satrapqa qaramay usi jillari o`z g`a`rezsizligin saqlap qaladi. 293 jili Selevki o`z bas qalasin Vavilionadan Siriyadag`i Antiox qalasina ko`shiredi. Sug`diana ha`m Baktriyani basqariwdi o`z uli Antiox I Soterge tapsiradi.
Iskenderge qarsi xaliq azatliq gu`resler dawam etti. Bul Iskenderdi ta`shwishke salar edi. Sonin` ushin bizin` eramizg`a shekemgi 328 jil Sug`d xalqinin` Iskenderge qarsi aktiv gu`resi tariyxinda Iskender ushin keskin burilis jili boldi. Endi Iskender jergilikli xaliqlarg`a a`weldegidey qa`ha`r-g`a`zebin to`ge bermesten, oylanin`qirap is tutatug`in boldi. Ol endi jergilikli xaliqqa jaqinlasiw, onin` menen til tabisiw ta`repine o`te basladi. Usi maqsette jergilikli hasilzadalardi shax sarayina jaqinlastiradi, o`zi basqalarg`a o`rnek ko`rsetiw ushin jergilikli xaliqtin` u`rp-a`detlerin, minez-qulqin u`yrene basladi. Biraq onin` bul ha`reketleri grekler arasinda naraziliqlarg`a alip keldi. Degen menen Iskender o`z jolinan qaytpadi. Kim og`an ashiq naraziliq ko`rsetse, gellesin aldi. Usi taqlette onin` en` jaqin dosti sheber a`skerbasi Klit ha`m saray tariyxshilarinan Kallisfonlar qurban boldi. Iskenderdin` bul siyasati og`an qarsi sarayda til biriktiriwlerge alip keldi. Jahangir buni da o`z waqtinda sezip, sho`lkemlestiriwshilerdi o`lim jazasina giriptar etti. Iskenderdin` bul siyasatin ko`rgen jergilikli aristokratiyanin` bir bo`legi og`an jaqinlasti, dosliq, ag`ayinlesiw jiplerin jalg`astiriw jollarin izley basladi. Biraq Iskenderdin` siyasatinin` o`zgeriwine isenimsizlik penen qarag`an jergilikli xaliq ha`m hasilzadalardin` basqa bir bo`legi bekkem taw qorg`anlarina qaray sheginip, o`zleri ushin jariq ku`nlerdin` keliwin ku`ter edi. Iskender o`zinin` qanxor otryadlarin tawlarda jaylasqan mine usi qorg`anlardi iyelew ushin atlandirdi. Makedoniyali Iskenderdin` mine bul atlanisi Sug`d xalqinin` milliy azatliq gu`resinin` u`shinshi basqishi bolip tabiladi.
Solay etip, Orta Aziya xaliqlarinin` Spitamen basqarg`an milliy azatliq gu`resinin` u`shinshi basqishi Iskenderdin` Xisar tawlarindag`i ba`lent jar taslar u`stinde qurilg`an qorg`anlarg`a jasiring`an jergilikli hasilzadalarg`a qarsi gu`resi menen tamamlanadi. Erkinlikti su`yetug`in Sug`d xalqi ha`m olardin` jawinger awqamlaslari bolg`an massaget ha`m dax qa`wimlerinin` u`stinen jeqiske erisiwdi ta`miyinlewde Iskenderdin` Orta Aziya xaliqlari jo`ninde ustaliq penen siyasat ju`rgiziwi u`lken na`tiyje berdi. Ol o`z maqsetine erisiw jolinda jobalastirg`an aldiqg`i siyasatin o`zgertiwge ma`jbu`r boldi. Ol bir qatar sawashlarda sheginiwge ma`jbu`r boldi ha`m aqir-ayag`inda jergilikli aristokratiya qatlamin o`z ta`repine awdara aldi. Biraq ol bug`an shekem ma`mleketti os-oyran etti min`-min`lag`an jas jigitlerdi nabit etti, arzimag`an kishigirim qarsiliq ushin tinish otirg`an xaliqti miyrimsizlik penen jazaladi.