Ózbekstan respublikasi joqari bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATINDAǴI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
Fizika-Matematika fakulteti
Fizika oqıtıw metodikası Fizika hám astronomiya tálim baǵdarı
4A-kurs studenti Abdiganiyeva Szyuannanıń

«Fizika oqıtıw metodikası» páninen

Atom hám kvant fizikası metodikasın úyreniw metodikası
temasında jazılǵan
KURS JUMÍSÍ

Kafedra basliq: f.-m.i.d.,prof.A.Kamalov Ilimiy basshi: assistent oqıtıwshı O.Nasirov Orınlaǵan: S.Abdiganiyeva
Nókis-2023-jıl
Kirisiw ............................................................................................................ 3
Tiykarǵi bólim
I bap. Atom yadrosı hám kvant fizikasınıń qáliplesiwi
1.1 Atom dúzilisi tuwrısındaǵı túsiniklerdiń rawajlanıwı.........................................7
1.2. Kvant fizikasınıń kelip shıġıwı ………….……....…………...…...…….........11
II-bap. Atom hám Kvant teoriyasınıń úyreniw metodikası
2.1 Atomnıń Tomson modeli. Rezerford tajriybesi…….........................................18
2.2 Kvant teoriyasınıń tiykarġı túsinikleri hám principleri.....................................21
2.3. Jaqtılıqtıń kvant teoriyası..................................................……...................23
2.4. “PSMU” metodı .........................................................................................28
Juwmaqlaw ………………………………………………………….....……........30
Paydalanılġan ádebiyatlar……….………………………………………….....…..32


Kirisiw
Óziniń ǵárezsizligin social-ekonomikalıq rawajlanıw jolın tańlap alǵan Ózbekistan Respublikası bilimlendiriw tarawında da óz jedel qádemlerin taslap barmaqta, ásirese «Bilimlendiriw tarawında»ǵı nızam hám Kadrlar tayarlaw milliy dástúrin qabıllanǵannan soń bul boyınsha jumıslar keń kólemge erisildi. Sonday-aq mámleketimizde salamat awladtı tárbiyalaw ushın zárúr bolǵan imkaniyatlar hámde shar-sharayatlardı jaratıw XXI ásir intelektual qadiriyatlar ústinligi bolatuǵın ásir ekenligin inabatqa alǵan halda Watanımız jigit hám qızlardı hár tárepleme barkámal shaxslar etip tarbiyalaw boyınsha keń kólemli ilajlar ámelge asırıwdı maqset etip qoydı. Biz perzentlerimizdiń tek ǵana fizikalıq hám ruwxıy ósiwi, bálki olardıń eń zamanagóy intellektual bilimlerge iye bolǵan rawajlanǵan insanlar bolıp, XXI ásir talablarına tolıq juwap beretuǵın kámil insan bolıp jetilisiwi ushın zárúr ilajlar hám sharayatlardı jaratıwdı óz aldına maqset etip qoyǵanımız-dep aytqan edi birinshi Prezidentimiz. Tálim protsessiniń zamanagóylestiriw dúńya talaplarina say qánigeliklerdi tayarlaw, olarǵa bilim beriw hám tálim aliwshini óz izine erite aliwi ushin búgingi oqitiwshiǵa qanday tártipte járdem beriw múmkin?Hár bir pedagog sonı barqulla este tutıwı kerek, sabaq oqıw tárbiya protsessiniń tiykarǵı forması. Tárbiyanıń barlıq protsesslerinde hár tárepleme rawajlanǵan insandı tárbiyalaw birinshi náwbette sabaq protsessinde ámelge asırıladı. Sonıń ushın da házirgi sharayatta sabaqtıń tárbiyalıq áhmiyetin asırıw mektep hám oqıtıwshılar aldına birinshi dárejeli wazıypa etip qoyılmaqta. Házirgi zaman sabaǵı ush maqsetti; talim tarbiya hám rawajlandiriw maqsetlerin kózde tutadı Biraq oqıwshılardı keleshek ómirge tayarlawda óz ara aktivlik, texnikanı úyreniw hám áhmiyetli roli keńnen ósip barmaqta .¹
Tálim sistemasında «fizika», «astronomiya», «fizika kursı», «Atom yardo fizikası» degen atamalar ushraydı. Olardıń mazmunı tómendegilerdi óz ishine aladı. Fizika insaniyat tariyxında ılım qatarı óz ornına iye. Onıń jaratıwshıları bolıp, tábiyatshi ilimpazlar esaplanadı. Házirgi waqıtta da bul tarawda úlken izertlewler alıp barılmaqta. Fizika hám astronomiyanıń pán retinde payda bolıwı rawajlanıwına ullı hám oyshıllarımız Roziy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mırza Ullıbek, Umar Hayyom hám basqalar waqıtında múnásip úles qosqan.²
Kvant fizikasınıń payda bolıwına sebep, XX ásir basında fizikada úlken
krizisler – mashqalalar payda boldı. Bar klassikalıq teoriyalar, sonıń ishinde,
Maksvell teoriyası da bul ilimiy fizikalıq mashqalalardı sheshe almadı.
Olardan biri – bul jıllılıq nurlanıwı esaplanadı. Jıllılıqtan nurlanıp atırġan dene
óziniń ıssılıġın átiraptaġı deneler hám ortalıqta berip, termodinamikalıq
teńsalmaqlıqqa, yaġnıy temperaturalardıń teńlesiwine alıp keliwi kerek edi.
Klassikalıq fizika XIX-ásir aqırında materiyanı mikro dárejede úyrene almadı, atom ólshew sheńberinen sırtta dep aytıw múmkin. Sol sebepli eksperimental haqıyqattı, ásirese jaqtılıq hám elektronlar menen baylanıslı hádiyselerdi úyreniw múmkin emes. Biraq adamlar mudamı aldınġa umtılıwdı qálesedi.
XIX-ásirdiń baslarında atom kóleminde payda bolġan jańa ashılıwlar eski shamalarġa qarsı shıqtı. Kvant teoriyası XIX-ásir baslarında akademik Maks Plank tárepinen kiritilgen termin sebepli payda boldı. Tiykarġı túsinik sonda, ayrım fizikalıq sistemalardıń mikroskopik shaması hám muġdarı hátte úzliksiz, lekin diskret túrde ózgeriwi múmkin.
Tómendegi izertlewler bul juwmaqlarġa keliwge imkan berdi:
-1803 jıl: atom hám molekulalardıń strukturalıq elementi retinde tán alınıwı
-1860 jıl: dáwirli keste atomlarınıń ximiyalıq qasiyetleri boyınsha toparġa bóledi
-1874 jıl: elektron hám yadronıń ashılıwları
-1887 jıl: ultrafiolet nurlanıw boyınsha izertlewler
Bilimlendiriw tarawında alıp barılıp atırǵan reformalardıń túpkilikli mánisi tálim mazmunı hám formasın jetilistiriwge qaratılǵan. Pán-texnika rawajlanıwı, jámiyetimizdiń demokratlasıwı, informaciya kóleminiń asıp barıwı sıyaqlı faktorlar balanıń jeke qásiyetlerine, atap aytqanda, aqıl eta alıw, oyda sawlelendiriw hám oylawlaw, intellektual qábiletiniń rawajlanıwına alıp keldi.