Ózbekstan respublikasi joqari bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

Sabaqtıń xronologiyalıq kartası
Waqtı (minut)
	Shólkemlestiriw bólimi	2
	Oqıtıwshınıń kiris sózi	1
	Oqıwshılardıń bilimin tekseriw	10
	Taza temanı túsindiriw	20
	Taza temanı bekkemlew, sabaq juwmaǵı	0
	Úyge tapsırma	
Jámi		45

SabaqtÍ Ótkeriw STENARIYaSÍ
Klass: _________
Ótkeriletuǵın waqıt: __.__.2023-jıl.
Ótkeriw dawamlılıǵı: __:__ – __:__
Auditoriya: ___ – xana

T/n	Ótkeriletuǵın jumıslar atı	Ajratılǵan waqıt, min.
1.	Shólkemlestiriw bólimi	3
1.1.	Sálemlesiw	1
1.2.	Sabaqqa oqıwshılar qatnasın barlaw	2
2.	Ótken sabaqtı tákirarlaw	10
2.1.	Oqıtıwshınıń kiris sózi	1
2.2.	Ótken tema boyınsha «PSMU» usılınan paydalanıw	5
2.3.	«Venn diagramması», usılınan paydalanıw	4
3.	Jańa tema	20
3.1.	Taza temanı daǵaza etiw	2
3.2.	Temanı túsindiriw, Prezentaciya	18
4.	Taza temanı bekkemlew	10
4.1.	“Ortalıq sáwbeti” usılınan paydalanıw	3
4.2.	Máseleler sheshiw	4
4.3.	Tarqatpa test materialların beriw	3
5.	Bahalaw	1
6.	Úyge tapsırma. Sabaqtı juwmaqlaw	1
	JÁMI:	45

2.1 Atomnıń Tomson modeli. Rezerford tájiriybesi.
XIX asirdin aqırına kelip klassikaliq fizika kóp gana fizikalıq hadiyselerdi tusindirip bere almay qaldı. Bunday hadiyseler qatarına absolyut qara deneniń jıllılıq nurlanıwı, fotoeffekt, Kompton effekti, kristallardıń tómen temperaturalardaǵı jıllılıq sıyımlılıǵı, atom nurlanıw spektri hám basqa hadiyselerdi kiritiw múmkin. Bul hádiyseler qorshaǵan ortalıqtı orap alǵan materiyanıń ishki qásiyetlerine, protsessin baqlap bolmaytuǵın mikro álemge tán bolıp, onı sheshiw ushın usı waqıtlarda pánge jat bolǵan túsinikler kiritiliwin talap eter edi. Bunday tusinikler bolsa hadiyseniń tup mánisinen kelip shıgıwı kerek. Áne usınday jańa tusinik - absolyut qara deneniń nurlanıw teoriyasın jaratıwda Maks Plank (1900j.) tárepinen usınılǵan mikroobektler energiyasınıń kvantlanıwı boldı.
1886-jılı Vilgelm Vin absolyut qara dene nurlanıwın túsindirip, birlik kólem hám jiyilik aralıǵına sáykes keliwshi nurlanıw energiyası /T katnas artıwı menen eksponentsial halda kemeyiwin kórsetetuǵın formulanı taptı. Vinniń bul formulasın klassik fizika kózqarasınan tusindirip bolmadı. Sebebi, klassik fizikaǵa kóre jiyilik artıwı menen nurlanıw intensivligi hám artıp barıwı kerek. M. Plank, Vin nızamın túsindiriw ushın absolyut qara dene turli jiyiliklerde nurlanıwshı sheksiz kóp sandaǵı bólekshelerden, yaǵnıy nurlanǵıshlardan (ostsillyatorlardan) ibarat dep, bul nurlanǵıshlardıń energiyası nurlanıw natiyjesinde úzliksiz halda ózgermesten, bálki sekirgen halda hamiyshe h energiya bólegi muǵdarında ózgeredi dep aldı. Planktın bul pikirinen keyin /T qatnas artıwı menen nurlanıw qabiletiniń kemeyiwin tusindiriw mumkin boldı hám ol bul pikirge tiykarlanıp absolyut qara dene nurlanıwınıń kvant teoriyasın jarattı. Plank, nurlanıw zat bólekshelerinen kvantlar kórinisinde, diskret halda shıǵadı dep esaplaǵan bolsa, A.Eynshteyn Plank teoriyasın jánede rawajlandırıp, nurlanıw zatta kvantlar halında jutıladı dep, fotoeffektti tysindiriwde klassik fizika dus kelgen mashqalanı sheship berdi. Eynshteyinniń fotoeffekt teoriyasına muwapıq, zatqa túsken jaqtılıq kvantı energiyası elektronnıń shıǵıw jumısınan úlken bolsa, elektronlar zattan ushıp shıgadı hám fotoeffekt baqlanadı. Ushıp shıqqan elektronlardıń kinetik energiyası jaqtılıq kvantı energiyasınan elektronlardın shıǵıw jumısı ayırmasına teń:’ E_k = h-A. Bul teoriya tájriybe tiykarında tabılǵan fotoeffekt nızamların túsindirip berdi.
Jaqtılıqtın zatlardan kvantlar tárizde shıǵıwı hám jutılıwınan jaqtılıqtıń ózi hám kvant tárizde tarqalıwı kelip shıǵadı.
Klassik fizika kristallardıń jıllılıq sıyımlılıǵın túsindiriwde hám qıyınshılıqqa dus keldi. Kristallardıń jıllılıq sıyımlılıǵı ushın klassik teoriyaǵa tiykarlanıp shıǵarılǵan Dyulong-Pti nızamınan jıllılıq sıyımlılıǵının turaqlılıgı kelip shıǵadı:
S = kR = go J/molp^.K
Biraq tájriybede kristallardıń jıllılıq sıyımlılıǵı menen temperatura arasındaǵı baylanıstı úyreniw sonı kórsetti, bul nızam tek salıstırmalı joqarı temperaturalarda orınlanar eken. Temperatura absolyut nólge jakınlawı menen jıllılık sıyımlılıǵı hám nolge umtıladı. Bunday baylanıs sebebin klassik fizika túsindiriwge halsizlik etti. Sonnan keyin 1906-jılı A.Eynshteyn kvant kózqaraslarǵa tiykarlanıp, tájriybege saykes keletuǵın jıllılıq sıyımlılıǵınıń kvant teoriyasın jarattı.
1916-jılı Eynshteyn jaqtılıq kvantı energiyası h dı onıń impulsı h/c menen baylanıstırıwdı usındı. Jaqtılıq kvantlarınıń (fotonlarınıń) haqıyqattan hám bar ekenligi 1923- jılı Kompton tájriybesinde, 1926-jılı Bote tájriybesinde tastıyıklandı.
Atom energiyası diskret, yaǵnıy kvantlanǵan halda ózgeriwi Frank-Gerts tájriybesinde tastıyıqlanǵannan keyin, jáne bir qansha tájriybeler kvantlanıw ideyasınıń durıslıǵın tiykarlap berdi. Maselen, Shtern-Gerlax tajriybeleri atomlardıń magnit momentleri hám keńislikli kvantlanıwı bar ekenligin dáliylledi. Mikrobóleksheniń tolqın qásiyetine iye bolıwı haqqındaǵı de-Broyl gipotezasın Devisson hám Jermerler tájriybesinde tastıyıqlanıwı tolqın-korpuskular dualizmı tek ǵana jaqtılıq ushın emes, al pútin mikrobólekshe kórinisindegi zatlarǵa hám tán ekenine gúman qaldırmadı.
Bunnan son bólekshelerdiń tolqın qásiyetlerin esapqa alıwshı ulıwma háreket teńlemesin jaratıwǵa kirisildi. Bunday teńlemeni avstriyalık fizik E.Shredinger jarattı.



2-súwret
XIX ásirdiń aqırına kelip klassik fizika gazlardıń spektri hám atom dúzilisin úyreniwde jáne bir qarama-qarsılıqqa dus keldi. Bulwaqıtta atomlardıń nurlanıw spektri málim tártipte jaylasqan spektral sızıqlardan ibarat ekenligi málim boldı. Yaǵnıy, vodorod atomı hám baska atomlardın spektral seriyalari anıqlandı. Biraq klassik fizika atomlardın spektri ne sebepten sızıqlı ekeninin hám bul spektral sızıqlardıń jaylasıwındaǵı nızamlılıqların túsindirip bere almadı. Atom qanday dúzilgen, onın dúzilisi menen spektrlerindegi nızamlılıqlar arasında qanday baylanıs bar? Bunday sawallarga klassikalık fizika juwap taba almadı.