Ózbekstan respublikasi joqari bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

Kurs jumısınıń ahiymeti: alınǵan nátijeler oqıwshınıń dóretiwshilik pikirlewin ósiriwge, olarda konstruktiv-texnikalıq xızmetin rawajlandırıwǵa xızmet etedi hám nátijelerden tek ǵana joqarı oqıw orınlarında emes, ulıwma bilim beriw mekteplerinde, akademiyalıq licey oqıwshılarında da fizikadan bul temalardı oqıtıwda paydalanıw múmkin.

Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan sociallıq-ekonomikalıq siyasat xalqımızdıń materiallıq párawanlıǵın jáne de asırıw, xalıqtı kúnden-kúnga ósip baratırǵan materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin qandırıwǵa qaratılǵan. Bunda islep shıǵarılıp atırǵan xalıq tutınıw buyımlarınıń sapasın jaqsılaw, olardıń túrin keńeytiw hám de jahan bazarındaǵı básekige shıdamlılıǵın asırıw bólek áhmiyetke iye boladı. Sol munasábet menen respublikamızda xalıq tutınıw buyımların islep shıǵarıw boyınsha kún sayın júdá kóp jumıslar ámelge asırılıp atır. Elementar bólekler, atomning dúzilisi hám kvant sanlardıń áhmiyeti kútá úlken, sebebi tábiyaatda júz berip atırǵan waqıya hádiyseń túpkilikli negizinde atom quraydı. Sonday eken, hár qiylı órgerisler máseleni qanshelli aktuallıǵın kórsetedi.

TIYKARǴÍ BÓLIM
I BAP. ATOM YADROSÍ FIZIKASÍNÍŃ QÁLIPLESIWI
1.1 Atom dúzilisi tuwrısındaǵı túsiniklerdiń rawajlanıwı
Atom fizikasi házirgi zaman ulıwma fizika kursınıń tiykarǵı bólimlerinen biri esaplanadı. Atom fizikasi elementtıń eń kishi bóleksi bolǵan atom elektron qabıqlarınıń dúzilisin, olardıń qásiyetlerin hám olardaǵı processler sebepli júz beretuǵın hádiyselerin úyrenetuǵın pán bolıp tabıladı. Atom fizikasi XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında júzege keldi bıraq bul dawirge shekem, yaǵnıy atom fizikasi bólek pán reti
túrli pikirler ilgeri súrildi, kóplegen ilimpazlar tájriybeler ótkerilip, fizikalıq qubılıslar paayda etildi. Tájiriybelerden toplanǵan fizikalıq qubılıslardı, jańa ashılıwlardı ilimiy tárepten tiykarlaw, olardı túsindiriw atom fizikasini rawajlandırıwdı talap eter edi. Bul bolsa atom fizikasınıń rawajlanıwına, bólek pán retinde júzege keliwine alıp keldi.
Qadimgi grek filosofi Anaksagor (eramızdan aldınǵı 500—428-jıllar.) pikrine qaraǵanda materiya tiykarında júdá kishi bolǵan bólekshe turadı, olardıń sapaları da sheksiz bolıp tabıladı dep esapladı. Anaksagordıń aytıwına qaraǵanda, hámme nársede hámme nárseniń úlesi bar , qaysı zattıń úlesi kóp bolsa, hár bir bólek zat usı zatqa kóbirek uqsaydı. Tábiyaat daǵı har qanday ózgeris máńgi hám turaqlı bolǵan bóleksheler qatnasınıń ózgeriwi nátiyjesi bolıp tabıladı. Atomistik materializm tiykarshıları bolǵan áyyemgi grek filosofları Levkipp (eramızǵa shekem V ásir) hám Demokritlar (eramızdan aldınǵı 460—370-jıllar.) atom teoriyasın ilgeri súrdi. Bul teoriyaǵa kóre, hár bir element bólindiytuǵın mayda bóleklerden, yaǵnıy atomlardan dúzilgen. Olardıń pikrine qaraǵanda, atomlar boslıq joq. Olar sheksiz keńislikte bir-birinen bólek ajıratılǵan bolıp, sırtqı forması, ólshemi, jaǵdayı, tártibi menen parıq etedi. Atomlar belgili waqıtlarda turaqlı birikpelerge birlesip túrli denelerdi payda etedi. Demokrittıń atomistik qarawları Epikur (eramızdan aldınǵı 341—270-jıllar.) tárepinen rawajlantırıldı. Onıń pikrine qaraǵanda, atomlar bir-birinen massaları menen de parıq etedi, atomlardıń bólimleri bar. Epikur tábiyaatda hár túrlı formadaǵı atomlar sanı sheksiz, sırtqı kórinisler sanı bolsa shekli dep túsintirdi. Áyyemgi grek atomistlari túsinikleriniń kúshsiz tárepleri Aristotel (eramızdan aldınǵı 384—322-jıllar) tárepinen pútkil atomizm konsepsiyasınıń sın pikir etiliwine sebep boldı. Aristotel pikiri hám atomistlardıń boljawları, atomlardıń tolıq ózgarmes ekenligi, deformatsiya, qısılıwshanlıq, denelerdıń ıssılıqtan keńeyiwi, olardıń óz-ara tásiri sıyaqlı hádiyselerdiń bar ekenligin túsiniwge múmkinshilik bermeydi. ³
Orta ásirlerde atom tuwrısındaǵı táliymatlar sezilerli rawajlanbadi. Kcyinshelik atom tuwrısındaǵı Levkipp, Demokrit, Epikurlardıń atom tuwrısındaǵı qıyalları fransuz filosof materialisti P. Gassendi (1592—1655) tárepinen rawajlantırıldı. Onıń iskerligi I. Nyutonǵa (1643—1727) hám R. Boylga (1627—1691) tásir kórsetdi. I. Nyuton óz jumıslarında materiya gewek bolıp, boslıqqa jaylastırılǵan bólekshelerden ibarat, degen fikirdi bayanladı. Nyuton qattı deneler óz-ara tásiriniń tábiyatın qarap shıǵıp, sonday juwmaqqa keldi: bóleklerdiń qosılıwı olardıń qanday da kúsh penen tartısıwı bolıp tabıladı, bólekler bir-birine tiygende, bul kúshler úlken mániske iye boladı. Bul dáwirde ıssılıq hádiyselerin túsindiriwde eki qıylı túsinik payda boldı : birinshisiniń tiykarında atomlardıń háreketi haqqındaǵı qıyallar jatadı, ekinshisinde bolsa teplorod túsinigi jatadı. R. Broyl jáne onıń shákirti R. Guk (1635—1703) ıssılıq, bul bólekshelerdiń mexanik háreketi nátiyjesi bolıp tabıladı, degen pikirdi ayttı. Bul fikr D. Bernulli (1700—1782) tárepinen quwatlandi. D. Bernulli gazlar basımı gaz molekulalarınıń ıdıs diywalına urılıwları tásiri nátiyjesi bolıp tabıladı, dep túsintirdi. Bıraq keyinirek J. Blek (1728—1799) jumısları tiykarında teplorod túsinigi keń tarqaldı. XIX ásir baslarında atom teoriyası Dalton hám M. Lomonosovtıń (1711—1765) ullı xızmetlerin sebepli zárúrli áhmiyet payda eta basladı. M. Lomonosov Teplorod teoriyasına qarsı shıqtı. Ol óziniń tekseriwleri tiykarında ıssılıq element bólekleriniń aylanba háreketi nátiyjesi bolıp tabıladı degen juwmaqqa keldi. Bul teoriyadan XIX asirde gazlar kinetik teoriyasın dúziwde G. Devi (1778—1829) hám J. Joul (1818—1889) paydalandı. Dalton túrli elementlardi óz-ara tásirlestirip ximiyalıq birikpeler payda etiw usılların qaradı. Ol hár bir element atomlardan dúzilgen, atom bolsa elementtıń bólinbes birligi bolıp tabıladı, dep túsintirdi. Onıń pikrine qaraǵanda, birdey ximiyalıq element atomlari basqa hár qıylı ximiyalıq element atomlaridan parıq etedi. Házirgi waqıtta júzden artıq ximiyalıq element bar, Dalton teoriyasına kóre bolsa elementar bólekler sanı da sonsha bolıwı kerek, bıraq bunı tuwrı dep bolmaydı. 1816 -jılda Prout ilgeri súrgen teoriyaǵa tiykarınan barlıq element atomlari áyne bir túrdegi atomlardan, mısalı vodorod atomlardan dúzilgen, bul bolsa áyyemgi greklerdiń baslanǵısh materiyasiga tuwrı keledi. Prout hámme elementlerdi atom salmaqları pútin sandan ibarat bolıp, vodorod atom salmaǵına qaldıqsız bólinedi, degen pikirde bolǵan. Atom salmaqların ólshewde sol pikirge súyenilgen. Tájiriybelerdiń kórsetiwishe, atom salmaqları bólshek sanlar menen de ańlatpalanadı, mısalı, Cl (35,457); Cu (63,54). Málim waqıttan keyin Prout teoriyası da nadurıs bolıp shıqtı. Bıraq 100 jıldan keyin bul teoriya ózgertirilgan halda taǵı tiklendi. Onıń tikleniwine radioaktiv hádiyselerdiń ashılıwı hám atomnıń bolınıwsheńligi haqqındaǵı pikirler sebep boldı. Bul dáwirde ximiyalıq bóleksheler atomlari arasındaǵı tásir kúshleriniń tábiyaatı qanday, degen sorawlar payda boldı. Elektroliz hádiysesin birinshi bolıp qaraǵan alım Devi atomlar arasındaǵı tásir kúshleri, bul elektrostatik kúshler ekenligin kórsetdi. 1833—34-jıllarda Devidıń jumısların dawam ettirgen Faradey elektroliz hádiysesiniń muǵdarlıq nızamların ashdı. Faradey óz tájiriybeleri tiykarında málim sharayatlarda atom elektr zaryadına iye bolıwın kórsetti. Bıraq usı dáwir fizikasi bunday hádiyselerdı túsindiriwge ılayıq emes edi. Atom haqqındaǵı qıyallardıń rawajlanıwı dawamında atomistlar materialistik kóz qarasta turdi. Atap aytqanda, Anaksagor pikrine qaraǵanda, dúnyadaǵı háreketlerdi aqıl basqaradi. Atomistik qıyallarǵa qarsı shıqqan R. Dekart (1596—1650) idealistik qıyallardı rawajlantirdi. E. Max (1838—1926 ) hám V.Ostvold (1853— 1932) lar atom hám molekulalardıń bar ekenligin biykar etdi, olar filosofiyadaǵı energetizm baǵdarı tárepdarları edi. Atomistik kóz qarasları rawajlanıwda 1869-jılda D. Mendeleyev tárepinen ximiyalıq elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń payda etiliwi zárúrli orın tutdi. D.Mendeleev udayı tákirarlanatuǵın nızamı tiykarında ele málim bolmaǵan jańa elementlardiń bar ekenligin, olardıń fizikalıq hám ximiyalıq ózgesheliklerin aldınan ayta aldı. Bıraq bul sistema da kóp jıllar dawamında ilimiy tárepten túsintirilmadi. XIX ásir aqırında elementlar dúzilisi haqqındaǵı pikirlerdi tastıyıqlaytuǵın bir qatar hádiyseler, tájiriybeler málim boldı. Jaqtılıqtıń elektromagnit ózgeshelikleri payda etildi, ayırım gazlar spektrida empirik nızamlar oylap tabıla basladı hám elementlar atomlardan dúzilgen degen teoriya tuwrı ekenligi tiykarlandi. Atomlar eń kishi bóleklerden dúzilgenligi kórsetildi. Vakuum texnikasında tómen basımlardı payda etiw usılları payda etildi. Tómen basımlı gazlarda elektr zaryadların baqlawǵa múmkinshilik tuwıldı. Tómen basımlı gazlardan elektr tokınıń ótiwin úyreniw boyınsha Goldshteyn, Krukslar izertlew jumısların alıp bardi. J. Tóbeson (1856—1940 ) tárepinen katod nurları jáne onıń ózgeshelikleri úyrenildi. Tomson tárepinen ótkizilgen izertlewler processinde atomdan da bir neshe marta kishi bolǵan elektron bar ekenligi anıqlandi. Elektron massası vodorod atomi massasınan 1837 ret kishiligi jáne onıń elektr zaryadı ámeldegi bolǵan elektr zaryadlardan júdá kishiligi kórsetildi. Elektrondıń zaryadı hám masssasi ózgermeytuǵınlıǵı anıqlandi. Elektron emissiyasi payda bolatuǵın úsh qıylı hádiyse anıqlandi. Birinshisi, fotoelektrik effekt, bul hádiyse metallarni ultrafioletoviy nurlar menen nurlantirganda payda boladı. Ekinshisi, termoelektron emissiya, bul hádiyse eger metall talshıq joqarı temperaturada qızdırılsa, odan elektronlar ajralıp shıǵa baslaydı. Úshinshisi, radioaktiv elementlardıń óz-ara beta-nurlar (elektronlar) shıǵarıwı bolıp tabıladı. Elektronlar qaysı usılda payda etiwden qaramastan, olardıń barlıǵı birdey qasiyetke, birdey muǵdardaǵı elektr zaryadına hám massaǵa iye. Elektronlar maydalanmaydigan elementar bólim dep qaraladı, olar keri zaryadlanǵan. Atomlar bolsa normal jaǵdayda neytral boladı. Atomlardıń ó'zine tán shastotalı jaqtılıqtı shıǵarıw yamasa jutıw ózgeshelikleri olarda elektr zardlarınıń bar ekenin kórsatadi.