Jobasi: Orta Aziya xaliqlari Xorezm, Sog`d, Baqtriya ma`mleketleri quraminda

Kushan ma`mleketi haqqi`nda: B.e.sh. da`wirdin` 176-174-jj ko`shpeli xunnlardan jen`ilgen toxarlar o`zleri jasap ati`rg`an jaylaw jerlerin taslap bati`sqa qaray ko`ship ketiwge ma`jbu`r boldi`. Ol jo`n-jo`nekey o`z qatari`na ko`p sanli` Tu`rkiy qa`wimlerdi qosi`p, o`z topari`n ko`beytip baradi`. B.e.sh. 139-129-jj yuechji toxarlar Orta Aziyadag`i` en` ku`shli ma`mleket bolg`an. Grek Baktriya patshali`g`i`na topi`li`s jasap oni`n` orni`na ko`shpeli Kushanlar basqarg`an patshali`q du`zedi. Solay etip, Kushan ma`mleketinin` qurami`na buri`ng`i` Grek Baktriya patshali`g`i`na tiyisli barli`q jerler kiredi. Kushan ma`mleketinin` Orta Aziyadag`i` grek Baktriya patshali`g`i`n qulati`w ushi`n jasag`an topi`li`si`na Aral a`tirapi`nda jasag`an yari`m ko`shpeli asslar, pasmanlar, sokarlar, xunn qa`wimleri qatnasadi`. Biraq, Xorezm Kushanlardan o`z g`a`rezsizligin saqlap qaladi`. Bul ma`mleket b.e.sh. II – erami`zdi`n` IV a`sirlerinde o`mir su`rdi.
B.e.sh. 141-128-jj arali`g`i`nda ko`shpelilerdin` Baktriyani`n` basi`p alg`an da`wiri edi. Mag`li`wmatlarg`a qarag`anda b.e.sh. 141-j Baktriya grekleri o`z aldi`na siyasiy g`a`rezsiz ha`reket etken deydi. Yustinianni`n` ayti`wi`na qaray bul ji`llarda olar Parfiyali`larg`a qarsi` Silevkid patshasi` Demetriy II menen awqam du`zip qarsi` gu`resken. B.e.sh. 128-j` Qi`tay imperatori` Udi (b.e.sh. 140-86-jj) Chjan-Tsyan Baktriyani` ko`shpeli qa`wimler qol asti`nda ekenin jazi`p qaldi`rg`an. Chjan-Tsyan Orta Aziyag`a kirgen 1-Qi`tayli` tariyxshi` boli`p esaplanadi`. Qi`tayli` tariyxshi`lar oni` «Bati`sqa qaray birinshi jol ashi`wshi`», - dep atag`an. Oni`n` mag`li`wmatlari`n u`yrenip Qi`tayli`lar grek Baktriya patshali`g`i`ni`n` qulawi`ni`n` tiykarg`i` sebeplerin bilmeytug`i`nli`g`i` ani`q ko`rinedi. Biraq, Qi`tayli`lar grek Baktriyag`a basi`p kirgen ko`shpeli qa`wimleri ha`m ishki qarama-qarsi`li`qlar haqqi`nda bahali` mag`li`wmatlardi` qaldi`rg`an. Bul mag`li`wmatlarg`a qarati`lganda Baktriyani` basi`p ali`wshi` ko`shpeli qa`wimlerdin` Orayli`q ha`m Orta Aziyani`n` ken`isliklerine ko`shpeli ko`shpeli qa`wimlerdin` jayi`li`p ha`reket etiwinen Baktriyani` basi`p aldi` dep aytadi`. Bul qa`wimlerdin` ha`reket etiwine ha`zirgi Orta Aziya respublikalari`nan si`rttag`i` Baktriya iyeliklerindegi jasawshi` Xunn yuechji ko`shpeli qa`wimlerinin` arasi`ndag`i` gu`resler sebep boldi`. Bul gu`res xunnlar paydasi`na sheshildi. Jen`iske erisiwge aqi`lli` ha`m dana Shan`yu Mo di (Shan`yu – Xunn ko`semi degen titul) ha`m oni`n` balasi` Shan`yu Laoshan` ku`sh saldi`. B.e.sh. 165-j Xunnlardi`n` qi`si`mi`na yuechjiler o`z jerlerin taslap ketti.
Orta Aziyag`a kelgen yuechjilerge yuechji (Ulli` yuechji) dep ataldi`. Tu`rkistang`a jaylasqanlari` «Kishi yuechji» dep ataldi`. Qa`dimgi da`wir mag`li`wmatlari`na qarag`anda waqi`yalardi` uli`wma basqasha ta`riypleydi. Yuechjilardi` Chjan Tsyan` Orta Aziya territoriyasi`ndag`i` eki da`r`ya ortasi`nda A`miwda`r`yani`n` ortasi`nda jaylasqani`n aytadi`. Da`r`yani`n` on` jag`ali`g`i`ndag`i` Qubla Baktriya b.e.sh. 128-j ko`shpeliler qol asti`nda bolsa da g`a`rezsiz ma`mleket bolg`an. Olardi` Chjan Tsyan` Dan`e dep ataydi`.
Chjan Tsyan` jazba mag`li`wmatlari`nda ta`riyplewine qarag`anda «Da yuechji» iyeligi Davannan (Ferg`ana) bati`sqa qaray Guyshuan (A`miwda`r`ya) da`r`yasi`nan arqag`a qaray 2000-3000 qashi`qli`qta jaylasqan. Oni`n` qublasi`nda An`si (Parfiya) arqasi`nda Kanyuy ma`mleketleri jaylasqan.
Baktriyada jasawshi` xali`qti`n` ko`shpelilerden parqi` Chjan Tsyanni`n` so`zine qarag`anda «oti`ri`qshi` turmi`s keshiredi, diywalli` ha`m u`ylerge iye yag`ni`y davan`tslarg`a (Ferg`anali`larg`a) uqsas».
B.e.sh. II-I a`sirlerdin` soni`nda Orta Aziya territoriyasi`nda bir qansha ma`mleketler qa`liplesti. Orta Aziyani`n` qubla bati`s rayonlari` (ha`zirgi qubla Tu`rkmenstan) Parfiya patshali`g`i`ni`n` qol asti`nda qaldi`. Orta Aziyani`n` basqa oblastlari`nda jan`a koshpeliler hu`kimdarli`g`i` du`zile basladi`. Solardi`n` ishinde en` ku`shlisi yuechjiler bolsa kerek. Ko`shpeli qa`wimlerdin` ma`mleketlik birlespesi 20-30-j ishinde o`zinin` jaylasi`wi`n o`zgertip oti`rdi`. (Orta Aziya sheginde). İssi`qko`l rayonlari`nda Ferg`ana ha`m Sogd arqali` Baktriyani`n` on` jag`ali`g`i`na ji`li`sti`. Ko`shpeliler usi` da`wir iishnde a`ste aqi`ri`n jergilikli oti`ri`qshi` xali`qlar menen aralasi`p ketti. En` qi`zi`g`i` Chjan Tsyan` olardi` ko`shpeliler dep qarap xunnlar menen da`stu`rlerinin` uqsasli`g`i`n aytsa, al Tsyan` Shu b.e.sh. II-I a`sirlerde Orta Aziyadag`i` iyeliklerin ta`riyplewinde, olardi`n` da`stu`rlerin xunnlar menen emes, al oti`ri`qshi` Parfiyali`lar (Ai`si) menen sali`sti`ri`wg`a boladi` dep atap o`tedi. B.e.sh. II a`sirdin` son`i` I a`sirdin` baslari`nda Baktriyani` basi`p alg`an ko`shpeliler (yuechji qa`wimlerinin` biri) o`zlerinin` ten`gesin shi`g`ara baslag`an. Si`rtqi` ko`rinisinde grektin` legedali`q ko`rinisleri ha`m son`g`i` Grek-Baktriya patshasi` Geliokl ta`riyplengen.
Kangyuy ko`shpeli qa`wimleri tiykari`n salg`an, al oni`n` orayi` Orta Si`rda`r`ya aylasqan, ol orta a`sirlerge deyin «Kanga» da`r`yasi` dep ataldi` ha`m bul jerde kengeres qa`wimleri jasadi` ha`m olardi` «kanga» adamlari` dep atadi`. B.e.sh. IV a`sirlerdi jaqsi` biletug`i`n antik avtorlar kangyuyani` aytpadi`. Sog`an qarag`anda olardi`n` ku`sheyiwi b.e.sh. III-II a`sirlerge tuwra keledi ha`m bul ko`shpeli qa`wimlerdin` Orta Aziyada rolinin` ku`sheyiwine baylani`sli` 128-ji`li` Chjan Tsyan` Kangyuyani` u`lken ma`mleketlerdin` ji`yi`ni` esabi`nda biledi.
Qubla rayonlari`nda yuechjiler jaylasqan, al shi`g`i`si`nda xunnlar jasag`an. Kangyuyni`n` qubla rayonlari`na Orta Aziyani`n` arqa ta`repi kiretug`i`n edi. Nege desen` Ferg`anadan Baktriyag`a o`tiwshi sayaxatshi` Kangyuy jerlerinen o`tiwi kerek edi. Keyingi mag`li`wmatlarg`a qarag`anda Kangyuyg`a «kishi bes iyelik» kiretug`i`n edi: Suse (keyin ala Kesh, Shaxrisabz), Fumu (keyin ala Kushaniya zarafshan oypatlari`nda), Yuni (keyin ala Shosi, Tashkent), Gi (Buxara) ha`m Yuegyap` (Urgench, Xorezm).
Solay etip, Kangyuy u`lken ma`mleketlerdin` birine aylandi`. Oni`n` qurami`na Tashkent ha`m Xorezm, Sogdi`ni`n` bir bo`legi yag`ni`y ol qubla shi`g`i`sqa Ferg`ana menen shegaralas edi, ol qubla Parfiya ha`m Yuechjey iyelikleri menen shegaralas edi.
B.e.sh. 100-ji`llarda Kangyuylar Ferg`ana Qi`tay uri`si`na aralasti` ha`m Ferg`ana paytaxti`nda qamalda qalg`an qi`tayli`larg`a ja`rdemge keledi. B.e.sh. 47-46-ji`llari` Kangyuyge Qi`tayg`a dushpan arqa xunnlardi`n` shan`yuy (ko`semi) Chjichji qashi`p ketti. Sol da`wirde Shi`g`i`s Tu`rkistanni`n` Qi`tay basshi`si` Kangyuy hu`kimdarlari`ni`n` xunnlar usi`lardan ayri`mlari`n bi`lay dep ta`riypleydi «maqtanshaq, qopal» ha`m bizler ta`repten elshilerge hesh bas iymeydi ha`m o`zinin` bul ha`reketleri arqali` qon`si` hu`kimdardardan ayri`qsha ekenligin ko`rsetedi.
Xorezm ha`m Sog`di`da jaqsi` o`mir su`rip ati`r edi, ha`tteki o`z monetalari`n islep shi`g`ardi`. Sogda da aqsha aynali`si` rawajlani`p ketti. Xorezmde «Bezi`myanni`y tsar`» dep atali`wshi` ten`geler tabi`lg`an. Xorezm ha`m Sogdani`n` diyqanshi`li`q rayonlari` kangyuy ko`shpelilerine joqarg`i` basshi`lardi`n` u`stemligi ha`m sali`q to`lewi menen g`a`rezli boldi`. B.e.sh. II-I a`sirlerde Ferg`ana o`zgeshe ma`mleketlik bilimlendiriwge iye boldi`. Ferg`ana kitaetslerge Davani degen at penen belgilendi. Bul ma`mleketlik bilimlendiriw haqqi`nda birinshi mag`li`wmatlar Chjan Tsyanni`n` ayti`wlari`nda ko`rsetilgen. Qi`tayli`lardi`n` mag`li`wmatlari` ko`shpeliler Baktriyag`a ju`ris qi`lg`anda Ferg`ana arqali` o`tip, b.e.sh. II a`sirdin` aqi`ri`nda Ferg`ana hu`kimdarlari`ni`n` biri Magudi` ayti`p o`tedi. Bul mag`li`wmatlar ataqli` «indo-skif» patshasi` Moga (Mausa) g`a tuwra keledi. Ko`shpeliler Ferg`ana ma`mleketine kirip keledi. Orayli`q Aziya ma`mleketlerinde usi` da`wirde basqa da birlespelerdi keltirip shi`g`ardi` degen pikirlerdin` tuwi`li`wi`na mu`mkinshilik beredi. Chjan Tsen «Shi`g`i`s Tu`rkistanni`n` bati`sqa qaray ju`risinde Ferg`ana yag`ni`y Orta Aziya oblasti`ndag`i`lar en` birinshisi oti`ri`qshi` boli`p tabi`ladi`» dep jazadi`. Bati`s ma`mleketleri menen sawda-sati`q baylani`slari`n a`rman etiwshi Qi`tay imperatori` Ferg`anag`a itibari`n awdarg`ani` ta`biyiy. Qi`tay imperatori`n Ferg`anadag`i` ayri`qsha atlar porodasi` qi`zi`qti`radi`. Qi`tay dereklerinde olardi` «hasi`ldar at» (shan`iya) dep atag`an. Aspan ati` tuxi`mi`nan dep esaplang`an. Ferg`anag`a qarsi` uri`sqa atlani`wi`na Ferg`anag`a jiberilgen qi`tayli` elshi Che Linnin` o`ltiriliwin sebep qi`lg`an ha`m usi` waqi`yadan keyin Qi`tay a`skerleri (b.e.sh. 104 j) Ferg`ana shegarasi`na qaray uri`s boldi`.
Biraq Qi`tay hu`kimdari` Ferg`anag`a ju`ristin` qi`yi`n ekenin aldi`n ala bahalap bilmedi. Ferg`anag`a qaray jiberilgen a`skerler joldi`n` uzaqli`g`i`na shi`damadi` ha`m jol boyi`nsha kishi iyelikler turg`i`nlari` menen bolg`an maydan gu`resler na`tiyjesinde Ferg`ana paytaxti`n basi`p ali`wg`a soni`n` menen birge «hasi`ldar atlardi`» iyelewge ku`shi jetpedi, toli`q Ferg`ana ma`mleketin uli`wma bag`i`ndi`ri`wdi` ayti`w bi`lay tursi`n Qi`tay a`sker basshi`si` Ferg`anag`a bir neshe mi`n` ash ha`m qi`ynalg`an a`skerlerdi jetkere aldi`.