П bob. M o liya V iy texn o log iy alarn in g r o L i va a iia m iy a ti

---

П BOB. M O LIYA V IY TEXN O LOG IY ALARN IN G R O L I VA
A IIA M IY A TI
R eja:
2.1 Moliyaviy texnologiyalar v a ularning tu rla ri
2.2 B an k m ahsulotlariga ta lab v a uni shakllantirisb omillari
2.3 B an k xizm atlarining tu rla ri
2.4 B an k m ahsulotlari bozorini o‘rganishning asosiy yo‘na- 
lishlari
T ayanch ib o ralar: moliyaviy texnologiya, bank mahsuloti, bank 
xizmati, ekotizim, blokcheyn, masofaviy xizmat, internet tizimi, raqam­
li bank.
2.1. Moliyaviy texnologiyalar va u larn in g tu rla ri
Milliy bozorda jahon global tendensiyalardan so‘ng “ekotizim” 
deb ataladigan yangi hodisa paydo b o ‘ldi. Bu yarim tuzilgan aktivlar 
to ‘plami emas va aniq iyerarxiyasi va markazlashuvi bilan Janubiy 
Koreya chayebollarining ham o‘xshashi emas, umuman olganda, u 
korporativ markazdan pastga boshqaruv vertikallari bilan bog‘langan 
sanoat yoki moliyaviy guruhlar to ‘plami ham emas. Chunki biznes XXI 
asr kontekstiga eng organik tarzda mos keladigan shakllami o ‘zi 
mustaqil ravishda topadi. Ushbu yangi model uchun eng adekvat 
tushuncha bu “ekotizim” atamasidir.
O'tmishdagi vertikal tuzilmalardan farqli o‘laroq, ekotizim shartli 
ravishda tarmoqsimondir. Uning elementlari turli miqyosda va profil- 
larda bo‘lishi mumkin, lekin ular bir-biri bilan barqaror aloqalarni hosil 
qiladi, bir-birini qo‘llab-quwatlaydi va to ‘ldiradi. 0 ‘zaro integratsiyaga 
intiladigan turli platformalar tarmog‘i paydo bo‘lmoqda. Eng muhim 
ishtirokchilar o ‘zlari atrofida asosiy faoliyatni yaratadilar va o ‘z
26

---

diqqatlarini jalb qilish markazlariga aylanadilar, lekin ular to'liq 
hukmronlik qilishga intilmaydilar.
Mikro darajada, fintex ekotizimlari fintex mahsulotlarining eko- 
tizimlari bilan ifodalanadi, ular o ‘ziga xos “markazlar” bo‘lib, ulaming 
keyingi o ‘sishiga yordam beradi.
Fintex mahsulotining belgilangan ekotizimi boshqa mahsulotlarga 
o ‘z interfeysidan o‘z qiymatini oxirgi iste’molchisiga yetkazadigan 
vositachi sifatida foydalanish imkonini beradi. Odamlaming ehtiyoj- 
larini qondirish uchun muayyan yechimni taqdim etishga majbur bo‘l- 
gan kompaniyalar buni m a’lum bir fintex mahsuloti orqali amalga 
oshiradilar, bu esa, o ‘z navbatida, fintex mahsulotini ishlab chiquvchi- 
larga uning narxini o‘sishida muhim afeallik beradi.
Fintex mahsulotining narxi ishlab chiqaruvchi kompaniyaning 
sa’y-harakatlarisiz o'sadi, ya’ni kompaniya o ‘zining yangi funksiya- 
larini rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlash va ilgari surish uchun qo'shim- 
cha resurslarini ajratishga hojat y o ‘q.
Ekotizim yordamida tadbirkor mahsulotning foydalanuvchi uchun 
odatiy iste’moliga aylanish ehtimolini oshiradi. Tadbirkor boshqa 
mahsulotlardan iste’molchi uchun o‘z interfeysidan foydalanishga 
ruxsat berib, foydalanuvchilarga yangi xususiyatlami taqdim etmoqda. 
Bu shuni anglatadiki, ular ko‘proq narsalami qilishni, xizmatda k o ‘proq 
vaqt sarflashni va mahsulotni yaxshilaydigan m a’lumotlami qoldirishni 
va ulaming kundalik hayotining bir qismiga aylanishini o ‘rganadilar.
Oziq-ovqat ekotizimlari g‘oyasi o ‘zaro foydalanuvchilar tomoni­
dan taqdim etiladigan qiymatni tavsiflaydi. Bu innovatsion rivojlanish 
va uni tarqatish jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, shuningdek, yangi 
mazmunli mahsulotlami yaratish uchun cheksiz imkoniyatlami taqdim 
etadi.
Shunday qilib, tadbirkor yangi mahsulot yoki xizmatni yaratayo- 
tib, nafaqat uning funksionalligini yaxshilashga, balki kelajakdagi 
ekotizimini shakllantirishga ham e ’tibor qaratishi kerak.
27

---

Ammo shuni ta’kidlash kerakki, ekotizim nafaqat individual fintex 
mahsuloti uchun (mikrodarajada), balki butun fintex bozori uchun ham 
(makro darajada) taalluqlidir.
Iqtisodiyotda ekotizimlaming yaratilish jarayoni va hodisalami 
tahlil qilishning fanlararo evolyutsion yondashuviga mos keladi, 
shuning uchun uni “evolyutsion iqtisod” deb atashadi.
Umuman olganda, “Ekotizim” atamasi iqtisodiyotga biologiyadan 
kirib kelgan. Ekotizimning asosiy g ‘oyasi o ‘zaro bog‘liqlikdir. 0 ‘zaro 
bog‘liqlik tufayli ekotizimning elementlari o ‘sadi. Shu bilan birga, 
ekotizimning yashash imkoniyati u bilan bog‘liq bo‘lgan tirik organism- 
lar sonining ko‘payishi bilan ortadi (iqtisodiy nuqtai nazardan, bu 
korxonalar, tashkilotlar yoki boshqa muassasalar).
Masalan, R. Ayres tabiiy jarayonlar va iqtisodiyotning turli tar- 
moqlaridagi korxonalaming faoliyat sohalari o‘rtasida o ‘xshashliklami 
keltirib chiqaradi.7 Korxonalar tabiatan tirik organizmlarga o‘xshashdir. 
Ular xuddi tirik organizmlar kabi moddiy resurslarni iste’mol qiladilar, 
ulami qayta ishlaydilar, tayyor mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqara- 
dilar, qo‘shimcha mahsulotlar yaratadilar va m a’lum manfaatlar uchun 
bir-biri bilan raqobatlashadilar.
T. Pauyer, G. Jeijian turli ekotizimlaming afzalliklarini hisobga 
olib, quyidagilami ta’kidlaydilar: 
Tabiatda har xil turlar bir-biriga
yordam berib, butun jam iyat uchun foyda keltiradi. Masalan, marjon 
rifida marjon polipidan yaratilgan jam oa mavjud. Shunday qilib, 
biznesda ekotizim k o ‘pincha ko‘plab aloqalarga ega bo‘lgan bitta 
kompaniya asosida quriladi.8”
Ilmiy adabiyotlarda “ekotizim” tushunchasining ko‘plab ta’riflari 
mavjudligiga qaramay, umumiy qabul qilingan tushuncha haligacha o ‘z 
aksini topmagan. Ekotizimlami tasniflash va ulaming xususiyatlari 
bilan bog‘liq y o ‘nalishlar yetarlicha o ‘rganilmagan.
7Ayres, R. Hayotiy aylanish metaforasi to‘g‘risida: Ekologiya va iqtisod bir-biridan ajralib turadigan joyda / R. 
Ayres // Ekologik iqtisod. - 2004. - № 48. - B. 425-438.
8Quwat, T. Ekotizim: Tarmoqli biznesning 12 tamoyili asosida yashash / T. Power, G. Jerjian. - Pearson Education 
Ltd., 2001.-289 b.
28

---

Masalan, M. Yakobides, S. Sennamo, A. Gaver, R. Adner, M. Ian- 
siti, R. Leven, J. M ur kabi mualliflaming ishlariga asoslanib, shunday 
xulosaga kelish mumkinki, ekotizim bu tegishli mahsulot va xizmatlarni 
taklif qiluvchi o ‘zaro hamkorlik qiluvchi va raqobatchi firmalar tizi- 
midir9.
R. Adneming fikricha, innovatsion ekotizimlar o ‘zaro bog‘liq 
mexanizmlari sifatida qaraladi, ular orqali firmalar o ‘zlarining indi­
vidual takliflarini mijozlarga y o ‘naltirilgan izchil yaxlitlikka birlash- 
tiradi.10
Kompaniyalaming ekotizimlardagi o ‘zaro aloqalarini o ‘rganishga 
qaratilgan yondashuvlar orasida tarmoq yondashuvi muhim ahamiyatga 
ega. Masalan, M.Y. Sheresheva o ‘z tadqiqotlarida tarmoq konsepsi- 
yasining evolyutsiyasini kuzatib boradi va firmalararo bog‘liqlik tabiati- 
ga oid turli nazariy qarashlami o ‘rganadi.n [Sheresheva, 2010].
E. Autio va LDW Tomaslaming ishlarida ekotizim fokal firma 
(o‘zaro vertikal bog‘langan firmalar) bilan bog‘langan o ‘zaro aloqador 
tashkilotlar tarmog‘i yoki ishlab chiqaruvchi va uchinchi tomon 
ishtirokchilarini o ‘z ichiga olgan platforma sifatida ta ’riflanadi hamda 
ular innovatsiyalar orqali yangi qiymat yaratadi.12
M. Yakobids, K. Kennamo va A. Gaverlar o ‘z ishlarida o ‘zaro 
aloqador ekotizimlarni turli tarmoqlardagi korxonalarning ekotizim- 
larda (markaziy firmalaming sezilarli kuchiga qaramasdan) element- 
larining y o ‘qligida bir-birini to ‘ldirishi, boshqaruv iyerarxiyasi, an’ana- 
viy kompaniyalardagi boshqaravga o ‘xshash tashkiliy shakl va muvo- 
fiqlashtirishi kabi xususiyatlarining muhimligini ta’kidlaydilar.13
9 Yakobides, M. Ekotizimlar nazariyasi tomon/М . Jacobides, C. Cennamo, A- Gawer 
I I
Stratcgik boshqaruv jumali. 
- 2018.-jild. 39, iss. 8 .-P . 2255-2276.
l0Adner, R. Innovatsion strategtyangizni innovatsion ekotizimingizga moslang / R. Adner // Garvard Business
Review. - 2006.-jild. 84, № 4. - B. 98-107.
“ Sheresheva M.Y. Formy setevogo vzaimodeystviya kompamy [Kompaniyalar tarmog'i hamkorlik shakllari]. 
Moskva, Izdatelskiy Dom Gos universiteti - Vysshaya shkola ekonomiki, 2010.340 b.
12Autio E., Tomas LDW Innovatsion ekotizimlar: Innovatsiyalarni boshqarish uchun oqibatlari. Dodgson М., Gann 
DM, Pillips N., tahrirlar. Oksford innovatsiyalarni boshqarish bo*yicha qo'Uanma. Oksford, Oksford universiteti 
nashriyoti, 2014 yil.
13Yakcobides М., Kennamo K., Gaver A. Industries, ekotizimlar, platformalar va araitekturalar: Strategiyamizni 
umumiy darajada qayta ko‘rib chiqish. Ishchi qog‘oz. London, Biznes maktabi, 2015-yil.
29

---

Ushbu mualliflarning fikricha, ekotizimning ta ’rifi o ‘zaro muno- 
sabatlaming m a’lum bir turini tashkil etishi va uning tarkibiy xususiyat- 
larini aks ettirishi kerak. Ulaming fikriga ko ‘ra, ekotizimlaming 
asosiy tarkibiy xususiyati ekotizimlardagi o ‘zaro ta ’siming strategik 
jihatdan farqli tabiatini belgilaydigan qo‘shma ixtisoslashuv kabi xusu- 
siyatdir.
Birgalikdagi ixtisoslashuv shuni anglatadiki, ishtirokchilaming 
ekotizimga qo‘shilish sharti to ‘liq almashtirib bo‘lmaydigan m a’lum 
miqdordagi investitsiyalar bo‘lishi kerak (boshqacha qilib aytganda, bu 
investitsiyalar yoki aktivlardan qo‘shimcha xarajatlarsiz boshqa ekoti- 
zimlarda foydalanish mumkin emas).
Ekotizimlaming muhim xususiyati o ‘zaro bog‘langan tashkilot- 
lami muvofiqlashtirishning yuqori samaradorligidir.
Mahalliy va xorijiy iqtisodchilaming ekotizimlaming o ‘rganishiga 
asoslanib, yuqoridagi ta ’rifni fintex ekotizimiga (moliyaviy texnologi­
yalar bozori) nisbatan aniqlashtirish mumkin.
Fintex ekotizimi — bu ikki pog‘onadan tashkil topgan modulli 
tuzilishga ega bo‘lgan iqtisodiyotning turli tarmoqlarining o ‘zaro 
bog‘langan tashkilotlari tarmog‘i: birinchi pog‘ona - ekotizimning 
yadrosi bo‘lgan barqaror kompaniyalar guruhi, ikkinchi pog‘ona esa -
beqaror, o ‘zgaruvchan kompaniyalar guruhidir.
Ushbu mezonni hisobga olgan holda, fintex ekotizimlarining uch 
turini ajratib ko‘rsatish mumkin:
- mikro-fintex ekotizimi yoki bitta mahsulotning ekotizimi;
- mezo-fintex ekotizimi - bir kompaniya tomonidan ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar ekotizimidir;
- makro-fintex ekotizimi - iqtisodiyotning turli sohalarida 
kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorining 
ekotizimidir.