П bob. M o liya V iy texn o log iy alarn in g r o L i va a iia m iy a ti

2.3. Bank xizmatlarining turlari
Amerika texnologiya kompaniyalari fmtexning kashshoflari 
hisoblanadi. Asosan, Silikonda ishlab chiqilgan ko‘plab innovatsion 
loyihalar yangi sanoatni rivojlantirish uchun qulay muhit yaratishga 
yordam berdi. Biroq, bugungi kunda boshqa mamlakatlar ham moliya­
viy texnologiyalar markazlariga aylanib bormoqda, masalan, Buyuk 
Britaniya, Singapur, Janubiy Koreya va boshqalar.
Moliyaviy texnologiyalar sektorining rivojlanishini faol rag‘bat- 
lantiruvchi omillar bo‘lib, butun dunyo bo‘ylab Intemetning kirib 
borishi, shuningdek, inson hayotining deyarli barcha sohalarini, shu 
jumladan, moliya sektorini qamrab olgan raqamlashtirish jarayonlari 
bo‘ldi. Quyidagi 2.1.-rasmda 2019-yil boshidagi sayyoramizning asosiy 
hududlarida intemetning kirib borish darajasi k o ‘rsatilgan.
Fintex innovatsiyalarida buzg‘unchi innovatsiyalaming birinchi 
avlodi 2000-yillaming boshlarida paydo bo‘Igan. Bu Internet texnolo- 
giyalariga asoslangan yangi biznes modellari edi. Ushbu biznes model- 
laridan birinchisi moliyaviy agregatorlar (bozorlar) modeli edi. Dunyo 
bo‘ylab qimmatli qog‘ozlar savdosi bo'yicha inqilob qilgan ikkinchi 
onlayn savdo modeli bu jarayonlarning ikkinchi avlodi bo‘lib hisob­
lanadi.
34

---

2.1.-rasm. Intemetning dunyoga kirib borishi, 2019-yiI yanvar holatiga.15
Bundan tashqari, moliyaviy texnologiyalar sanoati 2008-yilda 
boshlangan so‘nggi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida rivoj- 
lanishi uchun kuchli turtki oldi. Bu davrda aholining an’anaviy moliya­
viy mahsulotlar va vositalarga ishonchi yo‘qola boshladi. Ayni paytda, 
nisbatan rivojlangan va rivojlanayotgan bozorlarda olib borilgan turli 
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, aholining an’anaviy bank tizimiga 
ishonchsizligi davom etmoqda va ular tez-tez fintex xizmatlaridan 
foydalanmoqda. Bundan tashqari, fintex loyihalari auditoriyasi banksiz 
va banklar tomonidan to ‘liq xizmat ko‘rsatilmaydigan segmentlardir. 
Bugungi kunda moliyaviy bozorga Internet bilan bevosita bog‘liq 
bo‘lgan yangi avlod texnologiyalari ham olib kelinmoqda. Bunday 
texnologiyalarga:
• Mobil texnologiyalar, ya’ni simsiz aloqaga asoslangan mobil 
qurilmalar va ilovalar to ‘plamlari kiradi. Mobil aloqa infratuzilmasi 
jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Mobil Intemetning mavjudligi 
uning geografiyasini kengaytirmoqda va uning ishlash tezligi oshib 
bormoqda. Chunki ular o ‘zaro platformalar va funksiyalarga boy bo‘lib 
to‘ldirilib bormoqda. Bu mobil qurilmalar bozorining jadal rivojlanishi
15Седых И. А. Рынок инновационных финансовых технологий и услуг. Национальный исследовательский 
университет “Высшая школа экономики". Центр развития. Декабрь 2019 года
35

---

(smartfonlar, aqlli soatlar, aqlli uzuklar va boshqalar) bilan birga 
kechmoqda.
Moliya sohasida mobil texnologiyalaming rivojlanishi tufayli 
mobil bankingning alohida sohasi paydo bo‘ldi, bu mobil qurilmalar: 
smartfonlar, planshetlar, aqlli soatlar va boshqalar yordamida bank 
hisob varaqlarini boshqarishni nazarda tutadi. Bundan tashqari, o ‘yin- 
chilar moliyaviy xizmatlami olishni soddalashtirish va maqsadli audi- 
toriyaning sodiqligini oshirish maqsadida maxsus mobil qurilmalami 
ishlab chiqishmoqda. Masalan, to ‘lov smart-uzuklar, kalit halqalar, 
bilaguzuklar, plastik kartalaming jism oniy agregatorlari va boshqalar.
• Katta hajmdagi tizimli va tizimsiz m a’lumotlami, shuningdek 
ulami qayta ishlash va foydalanish texnologiyalarini, katta massivlarda 
kerakli m a’lumotlarni topish usullarini katta axborotlar bilan belgilash. 
M a’lumotlar manbalari - turli xil Internet hujjatlari, ijtimoiy tarmoqlar, 
bank kartalari bo‘yicha operatsiyalari, radiochastotali identifikatsiya- 
lash, audio va video ro ‘yxatga olish qurilmalari va boshqalar. Katta 
m a’lumotlar tahlili moliyaviy tashkilotlarga yangi iste’molchilar toifa- 
larini aniqlash, eng moslashtirilgan mahsulotlami yaratish va h.k. 
imkonini beradi.
• A n ’anaviy ravishda insonning vakolati hisoblangan ijodiy 
funksiyalami bajarishga qodir bo‘lgan aqlli mashinalar va dasturlami 
yaratish imkonini beruvchi sun’iy intellekt texnologiyalari (masalan, 
musiqa, adabiy asarlar yozish va h.k.).
Sun’iy intellekt texnologiyalari moliyaviy kompaniyalarga egri 
chiziqdan oldinda turishga va xarajatlami kamaytirish bilan birga eng 
moslashtirilgan individual xizmatlami taqdim etishga imkon beradi.
• Texnologlar va raqamli valyutalar. Raqamli valyutalar - bu 
moddiy timsolga ega bo‘lmagan pul mablag‘lari bo‘lib, ulardan 
jism oniy va yuridik shaxslar to iiq banknot sifatida foydalanishlari 
mumkin. Raqamli to ‘lov vositalaridan foydalanish uchun an’anaviy 
bankda hisob ochish shart emas, buning uchun tegishli to ‘lov tizimida 
onlayn ro ‘yxatdan o ‘tish kifoya.
36

---

• Bugungi kunda raqamli valyutalaming ikki turi farqlanadi: 
elektron hamyonlar (masalan, PeyPal, WebMoney, ApplePay va 
boshqalar) va kriptovalyutalar (Bitkoin, Efirum, Laytcoin va boshqalar). 
Ammo elektron hamyonlami “an ’anaviy” pul bilan to ‘ldirish kerak 
bo‘lsa, u holda emissiya (kon) qazib olish), almashish va kriptovalyuta- 
lami hisobga olish kriptografik algoritmlar ketma-ketligini maxsus 
qo‘llashga asoslangan va m a’lum qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi. 
Bu esa m a’lumotni soxtalashtirishni juda qiyinlashtiradi. Dunyoda 
blokcheyn texnologiyasiga asoslangan fintex loyihalari faol о ‘sib 
bormoqda.
B a’zi mamlakatlar allaqachon kriptovalyutalami to ‘liq to ‘lov 
vositasi sifatida tan olishgan va hatto o ‘zlarining davlat kriptovalyu- 
talarini (masalan, Belarusiya, Yaponiya, BAA) ishlab chiqishni boshla- 
ganlar. Boshqa davlatlar kriptovalyutalardan foydalanishni cheklab 
qo‘ygan yoki uning muomalasini butunlay taqiqlagan. Bizningcha 
bunday holatlar ayrim davlatlarpni banknotlami chiqarish bo‘yicha 
eksklyuziv huquqidan mahrum qilishi bilan tahdid qilmoqda (masalan, 
Xitoy, Islandiya, Tailand, Vetnam).
• Virtual va kengaytirilgan haqiqat (voqelik). Virtual voqelik 
deganda insonga m a’lumotni idrok etish qobiliyati (ko‘rish, eshitish, 
teginish, hid va boshqalar. Texnik vositalar yordamida yaratilgan muhit 
orqali uzatilishi tushuniladi. Sensatsiyalarning ishonchli kompleksini 
yaratish uchun real vaqt rejimida virtual haqiqat xususiyatlari va 
reaksiyalarining kompyuter sintezi amalga oshiriladi. Kengaytirilgan 
yoki aralash haqiqat - bu kompyuterlashtirilgan qurilmalar yordamida 
real vaqt rejimida raqamli va grafik m a’lumotlar bilan haqiqiy mavjud 
jismoniy dunyoni qo‘shishdir.
Klassik moliyaviy institutlar va fintex startaplari masofaviy 
xizmatlar sifatini yaxshilash va mijozlaming sodiqligini oshirish uchun 
virtual va kengaytirilgan reallik texnologiyalaridan faol foydalanmoq- 
dalar. Masalan, to‘liq ishlaydigan virtual filiallami ochish, moliyaviy
37

---

savodxonlikni o ‘rgatish bo‘yicha xizmatlami yaratish, o ‘z mijozlari 
uchvm virtual ko‘ngilochar joylam i tashkil etish va boshqalar.
• Kontaktsiz texnologiyalar - 10 sm dan ortiq bo‘lmagan 
masofada ishlaydigan simsiz qisqa masofali texnologiyalar. Bunda 
obyektlardan olingan m a’lumotlar radiosignal orqali o ‘qiladi. Bugungi 
kunda ular smartfonlar, planshetlar, aqlli soatlar, plastik kartalar va 
boshqalarga integratsiya qilinmoqda. Ulami moliyaviy sektorda 
foydalanishiga kelsak, bu, qoida tariqasida, smartfonlarda o ‘matilgan 
NFC chipiga ega qurilmalar yordamida kontaktsiz to'lovlam i amalga 
oshirish, bilaguzuklar va boshqalami o‘z ichiga oladi.
• Biometrik texnologiyalar biometrikaga asoslangan bo‘lib, 
shaxsning o ‘ziga xos xususiyatlarini o ‘lchaydi. Bunda dinamik (xulq- 
atvor) va statik (fiziologik) xususiyatlar haqida gap boradi. Xulq-atvor 
belgilariga ovoz, imo-ishoralar, yurish va boshqalar kiradi. Fiziologik 
barmoq izlari, yuz geometriyasi, to ‘rp ard a va boshqalar.
Moliyaviy sektorda biometrik tranzaksiyalar xavfsizligini yaxshi- 
lash uchun identifikatsiya va autentifikatsiya tizimlarida qo‘llaniladi.
2.4. B an k m ahsulotlari bozorini o‘rganishning asosiy 
yo‘nalishlari
Alohida fintex sanoatining jahon moliyaviy bozorlariga ta’siri 
haqida to ‘xtalib o‘tish joiz. Mutaxassislaming fikricha, yangi texnolo­
giyalaming joriy etilishi moliya bozorlarida raqobatning kuchayishiga 
xizmat qilmoqda. Yangi mahsulotlaming taklifi ularga soddalash- 
tirilgan kirish fonida kengaytirilmoqda va shaxsiylashtirilmoqda. 
Moliyaviy mahsulotlar va turmush tarziga yo‘naltirilgan xizmatlar 
o‘rtasidagi chegaralar asta-sekin xiralashib, yangi standartlami belgi- 
laydi.Yangi moslashuvchan biznes modellari paydo b o ‘ladi va rivoj- 
lanadi, bu ularga yangi bozor bo‘shliqlarida ishlash imkonini beradi. 
Masalan, R2R xizmatlari 8 fintex sanoati rivojlanishi natijasida paydo 
bo'lgan yangi munosabatlaming eng muhim shakliga aylandi.
38

---

Innovatsiyalar biznes faoliyatini yaxshilashga ham yordam beradi. 
Mutaxassislaming fikriga ko‘ra, butun dunyoda moliya bilan bog‘liq har 
qanday operatsiyalami qo‘llab-quvvatlash natijasida ulaming narxi 
pasaymoqda. Yangi yechimlar mijozlami jalb qilish va ularga xizmat 
ko‘rsatish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga, mavjud va 
yangi risklami baholash va oldini olishga, yangi daromad manbalarini 
topishga va hokazolarga yordam beradi. Bu biznesning shaffofligini 
oshiradi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, texnologik xizmatlardan alla- 
qachon foydalangan mijozlar moliyaviy tashkilotlar bilan tamomila 
yangi aloqalami xohlamoqdalar.
Bundan tashqari, moliyaviy nazorat o ‘zgartirilmoqda. Ko‘pincha 
biznes-modelning yangi texnologik moliyaviy mahsulotlari/xizmatlari 
mavjud qonunchilik doirasidan tashqarida bo‘ladi. Bundan tashqari, 
hozirda global tartibga soluvchilar moliyaviy texnologiyalar sektorining 
uzoq muddatli barqaror o‘sishi uchun zarur infratuzilmani shakl- 
lantirish, masalan, ochiq bank tizimini, biometrik tizimlami va boshqa- 
lami yaratish zarurligini tushunishdi.
O ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqarmasining bank 
tizimi faoliyati yakunlari bo‘yicha kengaytirilgan majlisida qayd 
etilishicha, moliya xizmatlari strukturasida bank xizmatlarining ulushi 
88%ni tashkil qilgan va oldingi yillar bilan taqqoslaganda 1,2 baravarga 
o‘sgan. Bundan tashqari, 2021-yil uchun bank tizimi xizmatlari sonini 
kengaytirish va sifatini yaxshilash, bu sohaga zamonaviy axborot- 
kommunikatsiya texnologiyalarini jadal joriy qilish bo‘yicha muayyan 
vazifalar belgilab berilgan16.
Respublikada masofadan turib ko‘rsatiladigan bank xizmatlaridan 
muntazam foydalanadigan mijozlar ulushi ko‘plab qulay omillar tufayli 
og‘ishmay o ‘smoqda. Aholining moliyaviy savodxonlik darajasi 
pastligi va naqd pulsiz hisob-kitoblarga ishonmaslik bank xizmatlari 
ko‘rsatishning raqamli kanallari tez tarqalishiga to‘sqinlik qilayapti.
О zbekiston respublikasi markaziy banki ma’Iumotlari.
39

---

Shuningdek, ta’kidlash joizki, banklaming raqamli xizmatlarga 
o ‘tishi uzoq muddatli va serxarajat, aksiyadorlar tomonidan faol 
qo‘llab-quwatIashni, katta miqdorda mablag‘lar ajratishni talab qila- 
digan jarayon hisoblanadi. Hozirgi kunda banklar o ‘z mijozlariga bir 
qator onlayn-xizmatlar va masofaviy bank xizmatlarini ko‘rsatmoqda. 
Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari o‘z mijozlariga 
quyidagi onlayn-xizmatlar taklif qilmoqdalar:
1) bank operatsiyalari haqida SMS orqali xabardor qilish;
2) amalga oshirilgan amallar to‘g ‘risida elektron pochta (
e-mail)
orqali xabardor qilish;
3) mijozlar uchun personal IVR-kabinet tashkil qilish.
Mijozlarga masofaviy bank xizmatlari ko‘rsatish va onlayn-
xizmatlar taklif qilish amaliyotining ko‘rsatishicha, mahalliy banklar 
cheklangan turdagi onlayn-xizmatlar taklif qilmoqda, shuningdek, bank 
faoliyatini iste’molchilar talablariga nisbatan ommalashtirish jarayoni 
juda sekinlik bilan ro‘y bermoqda. Mijozlarga masofaviy bank xizmat­
lari ko ‘rsatish va onlayn-xizmatlar ko‘rsatishni rivojlantirish maqsadida 
quyidagi choralar ko‘rish taklif etiladi:
1) yangi texnologiyalar yordamida banklar bilan iste’molchilar 
o ‘rtasidagi masofani qisqartirish;
2) mijozlar bilan interfaol usulda ishlagan holda bank servislarini 
muntazam maslaliat asosida tashkil qilish va rivojlantirish;
3) an’anaviy banklar va professional tashkilotlar o ‘rtasida raqamli 
texnologiyalami joriy qilish bo‘yicha kollaborativ munosabatlar ishlab 
chiqish va ulami hayotga tadbiq etish;
4) mijozlami bank operatsiyalari o ‘tkazishda yangi raqamli 
texnologiyalardan foydalanishga jalb qilish.
Respublikamiz bank tizimi resurs salohiyatini oshirish va “