P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

O qava suvlar. 
Yer usti va yer osti suvlarini har xil m oddalar 
va m ikroorg anizm lar ifloslantiradi. N a tija d a suvning sifati 
y o m o n lash ib , ichish va ish latish g a yaroqsiz holga keladi. 
M aishiy-kom m unal x o 'ja lik la rd a , sa n o at k o rx o n alarid a va 
qishloq xo'jalik yerlarini sug'orishda ishlatilgan suvlarning ochiq 
suv havzalariga tushishi hisobiga undagi suvlar ifloslanadi. 
M a ’lum otlar shuni ko 'rsatad ik i, aholisi bir m illiondan ortiq 
bo'lgan shaharda bir kecha-kunduzda o 'rtach a 600 ming m 3 toza 
suv ishlatilsa, uning 500 ming m 3 oqava suvga aylanadi.
Oqava suvlar
deb qishloq xo'jalik yerlarini sug'orishda, sanoat 
korxonalarining texnologik jarayonlarida va maishiy-kommunal 
xo'jaliklarda foydalanib turli zararli m oddalar bilan ifloslangan 
suvlarga aytiladi. K o ‘p hollarda yog'in-sochin suvlarini ham
oqava suvlar qatoriga kiritiladi. Oqava suvlar tarkibiga k o ‘ra 
mineralli, organik, bakterial va biologik ifloslangan suv turlariga 
bo'linadi. 
M ineralli 
oqava suvlar tarkibida noorganik birikmalar
- qum , tuproq, ruda, shlak, m ineral tuz zarrachalari, kislotalar 
va ishqorlar bo ‘ladi. 
O rganik 
oqava suvlar kelib chiqishiga k o ‘ra 
ikkiga, y a ’ni o ‘sim liklar va hayvonlar tom onidan ifloslangan 
suvlarga b o ‘linadi: agar suvda o'simlik, meva, poliz m ahsulotlari 
va o'sim lik yog‘lari qoldiqlari bo'lsa, o ‘simlik mahsulotlari bilan 
ifloslangan suv bo'ladi. H ayvonlarni boqish va saqlash vaqtida 
ifloslangan suvlar, shuningdek, odamzod tomonidan foydalanib, 
ifloslangan suvlar ham organik oqava suvlar deyiladi. 
Bakterial
va biologik 
ifloslangan suvlar deb esa kishilarning kundalik hayoti 
d a v o m id a is h la tilib iflo s la n g a n su v la r va a y rim s a n o a t 
korxonalari tom onidan organik xom ashyolarni qay ta ishlash 
natijasida ifloslangan suvlarga aytiladi.

---

Q ishloq x o 'jalig i - eng y irik suv iste ’m olchisidir. Buni 
ta sa v v u r qilish uchun q u y id ag i suv sarfi k o 'rsa tk ic h la rin i 
k o ‘rsatib o ‘tish kifoya (12-jadval.)
12-jadval.
Lalmi yerlarda 1 kg mahsulot yetishtirish uchun suv sarfi, litr.
Mahsulotlar norni
Suv sarfi, litr
Don
750
fCartoshka
1500
Sholi
16-20
Boc'lar
7-8
Makkajo'xori
1,8-4,0
Sabzavotlar
3-8
Don ckinlari
1.8-3,2
Lyutserina
3-6
Paxta (1 tonna paxta xomashyosi uchun)
7,5 ming nr'
Molxonalarda (har bir bosh 
uchun)
115 L'sut
C’ho'chqaxonalarda (har bir bosh uchun)
234 1/s ut
1 ta mol eo'shtini qayta ishlashda
500
1 kg sarin* yog‘ ishlab chiqarishda
10
1 tonna qand ishlab chiqarishda
100 m3
D unyo bo'yicha bir yilda kishi boshiga o 'rta c h a 30 m 3 suv 
ish la ta d i. U n ing 1 m 3 ichish u ch u n sa rfla n a d i. B a ’zi bir 
m am lakatlarda 1 kishiga yiliga bor-yo‘g‘i 2 m 3 suv to ‘g ‘ri keladi. 
Sanoatda suv xomashyo, erituvchi, issiqlik tashuvchi va boshqa 
m a q sa d la rd a ish latiladi. J u d a k o ‘p sa n o a t k o rx o n a la rid a , 
jum ladan, metallarni qayta ishlash, mashinasozlik, koks kimyosi, 
issiqlik elektr stansiyalarida suv sovutkich sifatida ishlatiladi. Suv 
issiqlik tashuvchi sifatida ishlatilganda ifloslanm aydi, biroq 
xom ashyo jihozlarni sovitish uchun ishlatilganda suv turli xil 
m oddalar bilan ifloslanadi.
Kim yo va neft kimyosi zavodlarida suv erituvchi sifatida 
m ahsulotlar tarkibiga kiradi. N atijad a bu korxonalarda suv 
mexanik aralashm alar va kimyoviy m oddalar bilan ifloslanib 
oqava suvlar hosil qiladi. K im yo, q o g ‘oz ishlab chiqarish va 
gidroliz zavodlarida, shuningdek, yengil va oziq-ovqat sanoati

---

korxonalarida ham ko‘p m iqdorda ifloslangan oqava suvlar hosil 
b o ‘ladi. Hozirgi vaqtda eng k o ‘p ishlatilayotgan sintetik sirt 
aktiv m oddalar ham suv havzalarini ifloslantiradi. Bu m oddalar 
x o ‘jalik eh tiy o jlari uchun ishlatilad ig an suvlarga va h a tto
ichimlik suvlariga ham aralashib qolm oqda. Buning yom on 
tomoni shundaki, agar m oddalar daryo suvlariga tushib qolsa, 
suvning o ‘z-o‘zini tozalash jarayoniga salbiy ta ’sir ko'rsatadi. 
Ham m a sintetik sirt faol m oddalar 3 ta sinfga b o ‘linadi. Bular: 
sulfanatlar va ularning tuzlari, ionogen b o ‘lmagan m oddalar va 
k a tio n a k tiv m o d d a la rd ir. S u lfa n a tla r s in te tik s irt fao l 
m o d d ala rn in g asosini tashkil etad i. B ularga alk ilsu lfatlar, 
sulfanollar, m onoalkilsulfanat kislotalarining tuzlari kiradi. 
Ionogen b o ‘lm agan m o d d ala r sa n o atd a ishlab chiqarilgan 
barcha sirt faol m oddalarning faqat 10 foizini tashkil etadi. Bu 
m o d d ala r yuvish m ahsuloti sifatid a kam ishlatiladi, b iro q 
sanoatda keng q o ‘llaniladi. K ation ak tiv , sirt faol m oddalar 
sanoatda ishlab chiqarilgan yuvuvchi m oddalarning ju d a oz 
qism ini ta sh k il etadi. U la rn i fa q a t dezinfeksiya qiluvchi 
m oddalar sifatida ishlatish mumkin. Suv havzalariga sirt faol 
m oddalar h ar xil yo‘llar bilan tushib qolishi mumkin. M asalan, 
turm ushda sirt faol m oddalar vositasida tayyorlangan sovunlar 
ishlatiladi, qishloq xo‘jaligida bu m oddalar ishtirokida pestitsidni 
eritish uchun emulsiya tayyorlanadi. Bir kecha-kunduzda har 
bir kishi o 'rta c h a 2,5 g sirt faol m odda ishlatadi. Agar har bir 
f u q a ro b ir k e c h a -k u n d u z d a 1 2 5 -3 5 0 litr suv is h la ts a , 
x o‘jaliklardan oqib chiqayotgan oqava suvlar tarkibida 3-4 mg/ 
1 s irt fa o l m o d d a la r h o sil b o ‘la d i. Bu s u v la rg a s a n o a t 
k o rx o n a la rid a g i o q av a su v la r ham q o ‘shilib, sh a h a rd a n
chiqadigan oqava suvlar tarkibida o 'rta c h a 5 mg/1 sirt faol 
m o d d alar hosil b o ‘ladi. S an oat k o rx on alaridan chiqadigan 
oqava suvlar tarkibida har xil sirt faol va yuvishda ishlatiladigan 
su n ’iy m oddalar juda ko‘p bo'ladi. M asalan, to‘qimachilik va 
ju n va h a y v o n terisig a ishlov b eru v ch i z a v o d la rd a hosil 
b o ‘ladigan oqava suvlar tarkibida sirt faol moddalarning miqdori 
5-50 mg/1 d a n 200 mg/1 g acha b o ‘lad i.S u v larn in g s a n o a t 
k o rx o n a la ri to m o n id an iflo slan ish i s a n o a t k o rx o n asin in g
texnologik jarayonlariga, xomashyo va energiyadan foydalanish 
ko'lam iga bog'liq holda juda xilma-xil va m urakkabdir.

---