Палеолит даври

Muste davri. Bu davrda o‘tgan asrning oxirlariga kadar hukmron bo‘lgan ilmiy karashlarda odamzodning paleoantroplar, ya’ni neandertal turi yashab, ulardan zamonaviy kiyofadagi odamlar-neoantroplar ajralib ikkan, degan ilmiy karashlar hukmron edi. Lekin keyingi yillarda topib o‘rganilayotgan paleoantropologik topilmalarning guvohlik berishia muste davridayok zamonaviy kiyofadagi ongli odamlar neandertallar bilan birga yashaganliklari ilmiy isbotini topdi. Ayrim olimlarning fikrlariga ko‘ra neandertallar tur sifatida ongli odamlar bilan parallal yashab, yigirma 3 ming yillar mukaddam kirilib ketishgan.
Muste davri moddiy madaniyati sohasida ilgari siljish sodir bo‘ladi. Bu davrda tosh kurollariga ishlov berishning levallua texnikasi takomillashishi bilan birgalikda, o‘ziga xos texnika paydo bo‘ladi va keng tarkaladi. Nukleus mukammallashib, ular obdon tayyorlangan zarb maydonsasi bilan fark kiladi. Bir darbada toshning yukori kismidaga tabiiy kobig‘i uri usirilib, zarb maydona hosil kilinadi. Bunday nukleuslardan tekis usbursakli usrindilar ko‘sirib olish va ulardan mehnat kurollari sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan. Muste davrida tosh kurollariga ishlov berishdagi o‘zgarishlardan tashkari ularning shakllariga o‘zgartirish kiritishga karatilgan ikkilamsi ishlov berish usllaridan keng foydalaniladi. Unda dastlab usrindining keraksiz kismlari sindirilib tekislangandan so‘ng tig‘ hosil kilish maksadida kisik zarbalar amalga oshirilgan (retushlash). Uni amalga oshirishda biror vositadan foydalanilgan. Bu davrda ayniksa, ko‘l kusi bilan kattik kertish orkali tig‘ hosil kilish (otjimny retush) ko‘prok foydalanilgan. Ularni amalga oshirishda ko‘prok suyaklardan foydalanilib, usrindilarda ko‘plat tosh zarrasalar olinib, tig‘ hosil bo‘lgan. Natijada ma’lum shakldagi, ayniksa, bodomsimon shaklidagi o‘tkir usli tosh kurollari vujudga kelib, ulardan xo‘jalik maksadlarida va ovda foydalanish mumkin bo‘lgan. Tosh kurollariga ishlov berishning bayon kilinayotgan usuli fakat kremen navli toshlar usun xos bo‘lib, bu usul ushbu tosh navi keng tarkalgan EvrOsiyoning shimoli-g‘arbiy hududlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. EvrOsiyo mintakasining janubiy o‘lkalari kremen navli toshlarning taksilligi tufayli mehnat kurollarini yasashda daryo toshlaridan foydalanilib, ayrim joylarda tosh kurollariga ishlov berishning arxaik shakli saklanib koladi. Bu Pokiston hududida o‘rganilgan Saon yodgorligi tosh kurollari nisbatan saon texnikasi sifatida fanga kirgan. SHuning usun Movius tosh kurollari ishlanish usuliga kura ikki asosiy guruhga ajratib o‘rganishni taklif kiladi. O‘rta Osiyo hududi usun olimlar o‘z tadkikotlariga asoslanib, levallua, levallua-muste, tog‘li muste, muste-saon, tishli muste kabi guruhlarning mavjudligini ta’kidlaydi. R.H.Suleymanov tosh kurollar ishlanish texnikasiga ko‘ra ikki guruhga ajratishni taklif kiladi.
O‘rta Osiyoda muste davrining o‘rganila boshlanganligiga 50 yildan ortiq vaqt o‘tdi. Dastlabki makon 1938 yili A. N. Okladnikov tomonidan o‘rganilgan Teshiktosh g‘or makonidir. Undan keyin 70 yildan ortik davr mobaynida O‘rta Osiyo hududidan muste davriga oid 200 dan ortik arxeologik yodgorliklar aniklanib ularda tadkikot ishlari amalga oshirilgan.
Muste davri manzilgohlar O‘rta Osiyoning barcha hududlarida aniqlangan, lekin ularning ko‘pchiligi O‘zbekiston va Tojikiston hududlaridan topib o‘rganilgan bo‘lib, ular nafaqat er ustida balki erning ostki qismida ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Boysun tog‘ining janubiy yonbag‘ridan topilgan Teshiktosh g‘ori muhim ahamiyatga ega. Bu erda beshta madaniy qatlam aniqlangan. Teshiktosh g‘oridan siniq uchrindi, tosh parchalari, plastinka-parrakcha, nukleuslar, tosh bo‘lakchalaridan iborat uch mingga yaqin tosh qurollari topilgan.
Teshiktosh g‘ori tosh qurollari Samarqand janubidagi Omonqo‘ton qurollariga o‘xshash. Bu turdagi mustega Vaxsh tog‘ tizmalarining janubi-g‘arbiy qismida joylashgan Og‘zikichik g‘ori ham taaluqlidir. G‘or makonlardan Toshkentdan shimoli-sharqda Tangritog‘ning g‘arbida CHotqol tog‘ tizmalarida joylashgan Obirahmat g‘orini ko‘rsatish mumkin. Poltov (Toshkent viloyati Bo‘stonliq tumani) g‘ori tosh qurollari Obirahmat va Xo‘jakent tosh qurollaridan farq qilmaydi.
Ochiq turdagi mazilgohlarga Vaxsh vohasida joylashgan bir-biriga o‘xshash Qora-Bura va Oqjarlar oiddir. Qora-Bura joy-makonidan juda ko‘p tosh parchalari va mehnat qurollari topilgan bo‘lib, ularning yarmi qurol qilish uchun tayyorlangan mayda toshlardan iborat. Ular nukleuslar, uchrindi, uchli paykonlar. Ayniqsa chopper va choppinglar ko‘pchillikni tashkil qiladi. Muste davrining shunga o‘xshash shakldagi materiallari Sirdaryo havzasidagi Qayroqum va Farg‘onadagi makonlaridan ham topib o‘rganilgan.
Ochiq turdagi makonlarga Angren daryosining o‘ng sohilida joylashgan Ko‘lbuloq va Samarqandning janubi-g‘arbidagi Qo‘tirbuloqlar oiddir. Ko‘lbuloq topilmalari xilma-xil va unga xos makonlari bilan ajralib turadi. Mehnat qurollari - nukleuslar, tishli tosh qurollar, qirg‘ichlar, tosh paykonlar, sixchalar, plastinkalar, tosh pichoqlar va boshqa tosh bo‘laklaridan iborat. Bu makon mehnat qurollari O‘rta Osiyoning boshqa makonlaridagi bilan o‘xshash.
Qo‘tirbuloq makonidagi tosh qurollarini chaqmoqtosh diorit, kvarsit va daryo toshlaridan yasalgan o‘tkir uchli paykonlar, qirg‘ichlar, teshgichlar, parmalar, bargsimon qurollar hamda daryoning shag‘al va chaqmoq toshlaridan yasalgan chopping va chopper, yassi va gardishsimon nukleuslar, uchrindilar va boshqalardan iborat.
Qo‘tirbuloq makonidagi toshdan yasalgan mehnat qurollarining yasalish usullariga Zirabuloq makoni (Zarafshon vohasi) topilmalarini ham kiritish mumkin.
Qirg‘izistonning muste davriga oid makonlari yaxshi o‘rganilgan Tossor va Georgiy do‘ngligi bu erdagi mashhur makonlaridir. Tossor tosh qurollari muste davrining so‘nggi bosqichi va so‘nggi paleolitning ilk bosqichlariga oid. Georgiy do‘ngligi mehnat qurollari yuqori pleystotsenning boshlanish davriga oid. Janubiy Qirg‘izistondagi Isfara daryosi vodiysidagi Xo‘jag‘ayir degan joydan ham muste davriga oid manzilgoh topilgan. U erdan toshdan yasalgan-parrakchalar, qirg‘ichlar, pichoqsimon qurollar, nukleuslar, sixchalar topilgan.
Teshiktosh g‘or-makonidan topilgan yosh bolaning bosh chanog‘i o‘sha davr kishilarining qiyofasini tiklashga asos bo‘lib, u O‘rta Osiyo hududidagi yagona paleoantropologik topilma hisoblanadi. Bosh chanog‘i yuqori madaniy qatlamdan topilgan. Ko‘rinishdan bola dafn etilgach, yovvoyi hayvonlarga em bo‘lgan, shuning uchun bola skeleti to‘liq saqlanmagan. Antropolog olim M. M. Gerasimov bo‘lakchalarga bo‘linib ketgan bosh chanoqni tiklab, bolaning qiyofasini tiklashga erishgan. Natijada suyaklar 9 yashar bolaga tegishli bo‘lib, morfologik jihatdan neandertal shaklida ekanligi aniqlangan. SHu bilan birgalikda Teshiktosh topilmasi evropoid irqiga mansub ekanligi ham aniqlangan. Keyingi qilingan tahlillarning xulosasiga ko‘ra, O‘rta Osiyoning janubiy hududlari irq shakllangan uchoqlardan biri hisoblanadi. Bola suyagining qoldiqlari atrofida tog‘ echkisining to‘rt juft shoxi tartib bilan terib qo‘yilgan bo‘lgan. Qabr olov qoldiqlarining izlari ham aniqlangan. Ko‘rinishidan teshiktoshliklarda vafot etganlarni dafn qilish odatlari mavjud bo‘lib, diniy tasavvurlar shakllangan. Teshiktoshdan ko‘plab yovvoyi hayvon suyaklari topilgan. Ular tog‘ echkisi, bug‘u, ot, yo‘lbars, ayiq, tulki, 20 dan ortiq qush suyaklaridan iborat.
Omonqo‘ton makonida muflon suyaklar ko‘plab topilgan. Teshiktoshga nisbatan esa bu erdan bug‘u, ayiq ancha kam. Bu erdan Teshiktoshda uchramaydigan Sibir kiyigi va cho‘l toshbaqasi suyaklari ham mavjud.
Og‘zikichikdan topilgan hayvon suyaklarining 14 tasi Omonqo‘ton va 6 tasi Teshiktoshlardagi hayvon suyaklari bilan bir xil. Umumiy suyaklarning ko‘pchiligini cho‘l toshbaqasi suyaklari tashkil etadi. Bundan tashqari yovvoyi qo‘chqor va echkilar, ot, eshak, bug‘i xatto jundor nosorog suyaklari ham topilgan.
So‘nggi paleolit davri. So‘nggi paleolit davrida prizma shakliga ega bo‘lgan nukleuslar paydo bo‘ladi. Ulardan yupqa va uzun tosh bo‘laklarini (plastinka) uchirib olish mukin bo‘lgan.So‘nggi paleolit davri bir necha million yil davom etgan Qadimgi tosh asrining so‘nggi bosqichi bo‘lib, o‘zidan oldingi muste davriga nisbatan yaxshi o‘rganilmagan, ochilgan joy-makonlar soni ham kamchilikni tashkil etadi. O‘rta Osiyoda yuqori pleystotsenning ikkinchi yarmida noqulay ob-havo sharoitiga moslashgan turar joylar bo‘lganligidan dalolat beruvchi moddiy topilmalar uchramaydi. Bu davr kishilari faqat g‘orlardagina yashamasdan, vodiylar va daryo bo‘ylariga ham tushib kelganlar va shu erlarda istiqomat qilganlar. SHuning uchun ularning makonlari tabiat injiqliklari natijasida nobud bo‘lgan va keyinchalik erlarning o‘zlashtirilishi tufayli madaniy qatlamlar yo‘qolib, hozirgi paytda saqlanib qolmagan. O‘rta Osiyoda so‘nggi paleolit davri mil. av. 34ming yillikdan 10 ming yillik (mil. av. 8300 yil atrofi)gacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. So‘nggi paleolit davriga oid kam sonli makonlar davrlarga bo‘lish imkoniyatini qiyinlashtirsada, ularning topilmalarini u yoki bu darajada aniqlash mumkin.
V. A. Ranov tomonidan so‘nggi paleolit davrining quyidagi to‘rtta varianti ajratib ko‘rsatiladi: Qorakamar, Xo‘jag‘or, Samarqand, Ko‘lbuloq. Dastlabki ikkitasi bitta taraqqiyot bosqichida bo‘lib, ko‘rinishdan ularni birlashtirish mumkin.
So‘nggi paleolit davrida prizma shakliga ega bo‘lgan nukleuslar paydo bo‘ladi. Ulardan yupqa va uzun tosh bo‘laklarini (plastinka) uchirib olish mukin bo‘lgan.So‘nggi paleolit davri bir necha million yil davom etgan Qadimgi tosh asrining so‘nggi bosqichi bo‘lib, o‘zidan oldingi muste davriga nisbatan yaxshi o‘rganilmagan, ochilgan joy-makonlar soni ham kamchilikni tashkil etadi. O‘rta Osiyoda yuqori pleystotsenning ikkinchi yarmida noqulay ob-havo sharoitiga moslashgan turar joylar bo‘lganligidan dalolat beruvchi moddiy topilmalar uchramaydi. Bu davr kishilari faqat g‘orlardagina yashamasdan, vodiylar va daryo bo‘ylariga ham tushib kelganlar va shu erlarda istiqomat qilganlar. SHuning uchun ularning makonlari tabiat injiqliklari natijasida nobud bo‘lgan va keyinchalik erlarning o‘zlashtirilishi tufayli madaniy qatlamlar yo‘qolib, hozirgi paytda saqlanib qolmagan. O‘rta Osiyoda so‘nggi paleolit davri mil. av. 34 ming yillikdan 10 ming yillik (mil. av. 8300 yil atrofi)gacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. So‘nggi paleolit davriga oid kam sonli makonlar davrlarga bo‘lish imkoniyatini qiyinlashtirsada, ularning topilmalarini u yoki bu darajada aniqlash mumkin.
Obirahmat g‘or-makoni Toshkent viloyati Bo‘stonlik tumani hududi, Toshkent shahridan 90 km. SHarkda joylashgan g‘or-makon turidagi yodgorlik. Bu yodgorlikda dastlab arxeolog olim R.X.Suleymanov 60 yillarda arxeologik kazish ishlarini olib borgan. Keyinchalik 2000 yilning boshlarida AP.Drevyanko boshchiligidagi rossiyalik olimlar tomonidan davom ettirilgan. R.X.Suleymanovning tadkikotlarida tosh kurollariga asoslanib, muste davriga oid, deb belgilangan. Lekin, keyingi tadkikotlar natijasida so‘nggi paleolitning ilk boskichlari bilan belgilanmokda. Uning sanasi radiokarbon usuli bo‘yicha mil. av. 48-40 ming yillik bilan sanalangan. Boshka turdagi kalibrli tekshiruvlar esa, yanada kadimiyrok sanani beradi. g‘or makonda 20 dan ortik madaniy katlam aniklangan bo‘lib, g‘orda ibtidoiiy kishilar uzok yashaganliklaridan dalolat beradi. G‘ordan topilgan suyaklarning yarmidan ko‘prog‘ini yovvoyi echkiniki tashkil etadi. Bug‘u, qo‘y, yovvoyi cho‘chqa suyaklari ham mavjud. Ular asosan tog‘ echkisiga ov qilishgan. Topib o‘rganilgan tosh kurollarining aksariyatini kremniylashgan tosh navidan yasalgan tosh kurollari tashkil etadi. Ular turli xildagi prizmasimon kurollaridan iborat. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan kazish ishlari davomida zamonaviy kiyofadagi kadimgi odamlarga tegishli suyak koldig‘i topilgan.
Samarqand makoni Samarkand shahridagi Siyobcha ko‘li yakinida joylashgan ibtidoiy manzilgohidan antropologik topilmalar aniqlangan bo‘lib, ular 25 yoshlardagi kramanon tipidagi ayolning elka suyagi, pastki jag‘ining 9 ta tishi va boshqa tishlaridan iborat. Keyinchalik birinchi topilmaga o‘xshash 35 yoshlardagi erkak yoki ayolga tegishli bo‘lgan 10 ta tishi saqlangan pastki jag‘ topilgan.
Toshkent vohasidagi Ko‘lbulok makonining yukoridagi uchta madaniy katlami so‘nggi paleolit davriga oid.
Qorakamar varianti SHimoliy Afg‘onistonning shu nomdagi yodgorli asosida belgilangan. Turkmanistondagi Krasnovodsk yarim orolida joylashgan YAngaja II ustaxona-makoni Korakamar variantiga mos keladigan yodgorlik hisoblanadi. Bu makondan jelavkalar, nukleuslar, siniqlar, parrak va parrakchalar, teshgich, keskich va boshqa tosh qurollari topib o‘rganilgan. Ular orasida nukleussimon qirg‘ichlar diqqatga sazovor bo‘lib, ularga o‘xshash qurollar Falastinning so‘nggi paleolit davri yodgorliklarining quyi qatlamidan ham topib tekshirilgan.
Tojikistondagi Xo‘jag‘or makonidan esa oq, qora va ko‘k rangdagi chaqmotoshlardan yasalgan mehnat qurollari to‘plami topib o‘rganilgan. Bu tosh qurollar nukleus, qadama, plastinka va boshqalardan iborat. Bulardan tashqari maxsus mehnat qurollari (parmalagich, teshgichlar) ham topib o‘rganilgan.
Tojikiston Pomir tog‘ tizmasidan Darvoza tog‘ining g‘arbiy qismidagi daryo vohasida ko‘p qatlamli SHug‘nou joy-makoni joylashgan. Bu makonda to‘rtta madaniy qatlam aniqlangan. Makonning umumiy maydoni 500 m. kv. bo‘lib, madaniy qatlamlar bir-birlariga nisbatan kichiklashib boradi. Birinchi va ikkinchi madaniy qatlamlarda olov qoldig‘i izlari yoki kuygan tuproq izlari topib tekshirilgan. Uchinchi madaniy qatlamdan esa ish joyi o‘rni aniqlangan. To‘rtinchi madaniy qatlamdagi qoldiqlarga ko‘ra bu qatlamda yashash joylari bo‘lmagan. Olov qoldiqlari makonda odamlar uzoq yashamaganliklaridan dalolat beradi. Mehnat qurollariga ko‘ra manzilgoh bu erda yashagan ovchi qabilalarining vaqtinchalik lageri bo‘lganligidan guvohlik beradi. SHug‘noudan topilgan barcha tosh qurollarni uch (1-madaniy qatlam, II-madaniy qatlam, III-madaniy qatlam) guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi madaniy qatlamdan ko‘p sonli plastinka, nukleus-qirg‘ichlar topilgan. Mehnat qurollari bir xilda (keskich, plastinka, retushli parrakchalar va boshqalar).
Ikkinchi madaniy qatlamda plastinkalar ko‘pchilikni, nukleuslar esa kamchilikni tashkil etadi. Ammo, qirg‘ichlar, ushatgichlar, keskichlar soni ko‘payadi. III va IV- madaniy qatlamida esa kam sonli plastinka va nukleuslar topilgan. Umuman bu madaniy qatlamdagi topilmalarda muste davri tosh qurollari belgilari mavjud bo‘lib, Obirahmat tosh qurollariga o‘xshash. Bu esa pastki ikki madaniy qatlamning yoshi O‘rta paleolit davri bilan belgilanishini ko‘rsatadi. Samarqand manzilgohi shahar markazida Siyobcha soyining o‘ng sohilida joylashgan. Makonning madaniy qatlami 3-4 va 3-7 metr qalinlikda. Madaniy qatlami turli qalinlikka ega. Bu makondan 75 mingga yaqin tosh qurollar topilgan. Qurollarning ko‘pchiligi chaqmoqtosh, diorit, amfibolit, kabi jinslaridan yasalgan. Tosh qurollar uchun xom-ashyo 7-8 km. shimolda joylashgan. CHo‘pon ota qoyalaridan olib kelingan bo‘lishi mumkin. Bu erdagi mehnat qurollari qirg‘ich, keskich, sixchalar, pichoqlar, gardishsimon nukleuslar, uchrindilar, ushatgichlar, boltalar va yupqa parrakchalardan iborat. Bular orasida hayvon terilariga ishlov berish uchun mo‘ljallangan qirg‘ichlar, teshgichlar va suyakdan yasalgan mehnat qurollari ajralib turadi. Ayniqsa topilmalar orasida 16 sm. tosh bolta, tesha vazifasini bajaruvchi tosh qurol diqqatga sazovor bo‘lib, boshqa manzilgohlardan ajralib turuvchi o‘ziga xos xususiyatdir. Samarqand manzilgohi tosh qurollarining yasalish texnikasiga ko‘ra Xo‘jamag‘iz manzilgohinikiga o‘xshash. Bu erda ibtidoiy odamlar yasagan chaylalarning izlari ham uchraydi. Bu esa yuqori paleolit davriga kelib engil turar joylar qura boshlaganliklarini to‘liq tasdiqlaydi. Bu erdan topilgan chaylaning maydoni 100 metr kvadratni tashkil etadi. Ko‘lbuloq makoni. Ko‘lbuloq O‘rta Osiyodagi tosh asri manzilgohlarning ajoyib namunasi hisoblanadi. Makon Ohangaron shahridan 10-12 km. g‘arbda, CHotqol tog‘ining janubiy yonbag‘ridan chiqadigan Qizilolma soyi bo‘yidagi adirliklarda joylashgan. Bu makon bir necha madaniy qatlamdan iborat bo‘lib, quyi qatlami ilk tosh asriga, yuqoridagi uchta qatlami esa so‘nggi paleolit davriga oid. Ushbu madaniy qatlamlardan gulxan, ko‘mir qoldiqlari, kul hamda tosh buyumlar - nukleuslar, tishli tosh qurollari, qirg‘ichlar, tosh paykonlar, sixchalar, plastinkalar, tosh pichoqlar topib o‘rganilgan. Umuman olganda mehnat qurollari manzilgohning muste davridagi xususiyatlarini saqlab qoladi. O‘rta Osiyoning bu davrga oid manzilgohlarda oldingi davrga nisbatan antropologik topilmalar va hayvon suyaklari qoldiqlari ko‘plab uchraydi.
Samarqand manzilgohidan antropologik topilmalar aniqlangan bo‘lib, ular 25 yoshlardagi kramanon tipidagi ayolning elka suyagi, pastki jag‘ining 9 ta tishi va boshqa tishlaridan iborat. Keyinchalik birinchi topilmaga o‘xshash 35 yoshlardagi erkak yoki ayolga tegishli bo‘lgan 10 ta tishi saqlangan pastki jag‘ topilgan. O‘rta Osiyoning so‘nggi paleolit davriga oid ko‘pgina makonlarda hayvon suyaklari ko‘proq uchraydi. Masalan, SHug‘nou makonidagi o‘choqlar yonida ot, xo‘kiz yoki bizon, qo‘y (echki)larning suyaklari topib o‘rganilgan. Samarqand manzilgohida ham hayvon suyaklari ko‘plab uchraydi. Bu erdagi suyaklarning ko‘pchilligini ot, so‘nggi paleolit davri eshagi, ibtidoiy turlarniki tashkil etsa, tuya, Buxoro bug‘usi, cho‘l qo‘chqori nisbatan kamroq, jayron, toshbaqa, fil yoki nosorog, bo‘ri va qushlarning suyaklari esa juda kamchilikni tashkil etadi. Bu hududda cho‘l, to‘qay, tog‘ va tog‘ oldi hududlarga mansub hayvonlar ko‘p bo‘lgan. Ko‘lbuloqdan bug‘u, ot, sirtlon, yovvoyi qo‘chqorlarning suyak qoldiqlari topilgan. O‘rta Osiyodagi muste va so‘nggi paleolit davri manzilgohlarni har tomonlama o‘rganish ibtidoiy odamlar tabiat bilan uzviy bog‘langanligini va o‘z faoliyatlarida tosh qurollardan keng foydalanganligini hamda ularni uzluksiz rivojlantirib borganligini ko‘rsatadi.