8. Azərbaycan dövlətinin iqtisadiyyatda rolu
«Qovub çatma» prinsipinə əsaslanan inkişaf siyasəti,
ənənəvi olaraq, dövlət tərəfindən müəyyən spesifik funksiy
aların yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Əslində, yüksək
dərəcədə inkişaf etmiş ölkələrdən geri qalmanı məhz həmin
funksiyaların sayəsində aradan qaldırmaq mümkün olur.
Dövlətin rolu məsələsi həmişə kəskin diskussiyalara səbəb
olmuşdur, çünki bu məsələ nəzəri polemika çərçivəsindən
kənara çıxır və modernləşmə problemini dərk edən hər bir
cəmiyyətdə aparılan siyasi mübarizəni bilavasitə əks etdirir.
Modernləşməkdə olan cəmiyyətə münasibətdə dövlətin fəa
liyyətinin iki aspekti var - «neqativ» və «pozitiv» aspektlər.
Modernləşmədə dövlətin rolu mövzusu III Respublikanın
tarixində çox maraqlı bir taleyə malikdir. Siyasi strukturlar
(partiyalar və hüquq müdafiə cəmiyyətləri) dövlət interven-
sionizmi ideyasına tamamilə düşmən mövqe tuturlar, lakin
onlar öz tənqidlərini avtoritarizmin tənqidi kimi, korrup
siyanın tənqidi kimi qələmə verərək, guya dövlətdən daha
yüksək prioritetə malik olmalı vətəndaş cəmiyyəti yaratmaq
istədiklərini bildirirlər. Bu cür qüvvələrin hakimiyyətə gəl
məsi «neqativ» variantın tətbiq edilməsi, yəni dövlətin iqti
sadiyyatdan kənarlaşması və faktiki olaraq, onun (dövlətin)
xüsusi kapital üçün, necə deyərlər, gecə keşikçisinə çevril
məsi demək olardı. «Dövlət və iqtisadiyyat» probleminin
«pozitiv» variantı Azərbaycan tarixində son iki yüz ildə
həyata keçirilmişdir. Bu, ölkənin iqtisadi həyatında və de
məli, sosial-siyasi və mənəvi həyatında da, dövlətin birbaşa
iştirak etməsi deməkdir.
Başqasını «qovub çatm aq» istəyən ölkə sadəcə inkişaf
etməklə kifayətlənməyib, ondan irəlidə gedən ölkəyə nisbə
tən daha sürətlə inkişaf etməlidir. Bundan əlavə, nailiyyətlə
ri sadəcə qəbul etmək və onları öz şəraitinə adaptasiya et
mək də kifayət deyildir. Bu yol, ən yaxşı halda, yalnız geri
ləmənin artmamasm a imkan verər. Dövlət əhəmiyyətli vəzi
140
fə isə daha artıq inkişaf etmiş ölkəyə məlum olmayan üsul
ları (institutları, mexanizmləri) axtarıb tapmaqdan ibarət
dir. «Qovub çatma» inkişafının birinci qaydası budur - da
ha çox inkişaf etmiş ölkənin yolu ilə getmək olmaz. III Res
publikada öz üsullarını axtarıb tapmaq mövzusu hələ ye
tişməyib
bu fikir ilk təəssüratın ifadəsidir və bu barədə
mübahisə etməyə dəyər. Heç şübhəsiz, ölkə rəhbərliyi qlobal
təsirlərin təzyiqini hiss edir və böhranlı vəziyyətlərə cavab
rejimində fəaliyyət göstərir. Bu proses hələ başa çatmayıb.
Əvvələn ona görə ki, modernləşmənin milli modeli, o
cümlədən Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modeli konseptual
baxımdan hələ tam deyil və ikincisi, istər cəmiyyətin daxi
lində, istərsə də onun hüdudlarından kənarda mövcud olan
ziddiyyətli uzunmüddətli amillərin nə ilə nəticələnəcəyi mə
lum deyil.
141
N Ə T İ C Ə
Əsərin yekun bölməsində hakim dövlətçilərlə sistem-
dənkənar radikal müxalifət arasında mövcud konseptual
fərqləri qabarıq şəkildə göstərmək çox vacibdir.
Müxalifət Heydər Əliyevə və onun davamçılarına qarşı
mübarizədə nəyi qəbul etmir? - modernləşdirmənin məq
sədlərinə nail olmaq naminə dövlətin milləti səfərbər etmək
kursunun həyata keçirilməsini.
Radikal müxalifət tarixi həqiqətləri qəbul etmək istə
mədiyini heyrətamiz şəkildə nümayiş etdirir, 70 illik tarixi
mizin yalnız mənfi cəhətlərini qabardaraq bu dövrdə qaza
nılmış nailiyyətlərin üstündən xətt çəkməyə çalışır. Heydər
Əliyev isə 1993-cü ilin yay və payız aylarındakı ilk çıxışla
rında dönə-dönə göstərirdi ki, transformasiya proseslərini
konkret zaman-məkan kəsiyində nəzərdən keçirmək lazım
dır. Prezident və onun davamçıları üçün sovet tarixi mo
dernləşdirmə prosesində tamdəyərli şəkildə «iştirak edir»,
bu tarix modernləşdirmənin səmərəli olmasını müəyyənləş
dirir, mədəni-siyasi, iqtisadi dəyərlərlə elan edilmiş vəziflər
arasında harmoniya yaranmasını təmin edir.
Prezidentin hakimiyyətinin ilk illərində qəbul edilmiş
siyasi qərarlar ilk baxışda situativ məntiq çərçivəsindən kə
nara çıxmırdı. Lakin böhranlı reallıqların doğurduğu sual
lara cavab xarakteri daşıyan bu qərarlarda müşahidə olu
nan daxili ahəngdarlıq və vəhdət müəyyən niyyətlərin
məcmusu barədə danışmağa imkan verir. Təbii ki, «Heydər
Əliyevin və onun davamçılarının siyasi layihəsi» barədə da
nışmaq olar. Bu layihə köhnə ilə yeninin üzvi sintezi ol
duğuna görə Azərbaycanın siyasi gerçəkliyini «demokratik
tranzit» ideologiyasının reallaşdırılması uğrunda mübarizə
kimi, yəni qərb standartları üzrə modernləşmə ideologiya
sının
mahiyyət etibarilə qərbləşmə ideologiyasının reallaş
dırılması uğrunda mübarizə hesab etmək olmaz. Azərbay
canda «köhnə qaydalardan birdəfəlik əl çəkmək» sxemi tət
142
biq edilə bilmə/, çünki bizim cəmiyyət nihilist əhval-
ruhiyyəli müxalifətin Azərbaycanı qərbloşdirmək planlarını
dəstəkləmir. Azərbaycanın modernləşməyə hazır olmasında
müəyyən asimmetriya nəzərə çarpır: sosial strukturun və
ziyyəti ilə müqayisədə mədəni münasibətlər baxımından
modernləşmə meyli daha güclüdür. Bizdə Qərbin siyasi li
beralizminin ən pis təzahürlərini (siyasi həyatın teatra çev
rilməsini, partiyabazlığı, iyrənc texnologiyaları) qəbul et
məyə hazır olm aqdan daha çox, bazar münasibətlərinə ke
çid meyli nəzərə çarpır. Siyasi demokratiyaya ümumi hazır
lıq da qeyri-müntəzəm paylanmışdır: seçkilər institutunu və
prezident üsul-idarəsini qəbul etməyə hazırlıq partiyalar in
stitutunu və parlam ent nümayəndəliyini qəbul etməyə ha
zırlıqdan daha güclüdür.
Böyük tarixi transformasiyalar dövründə insanın seçim
im kanı daha çox aktuallaşır. Modernləşmə prosesi də bu
cür transformasiyalar qisminə aiddir. Məhz Heydər Əliye
vin hakimiyyəti dövründə insanın həqiqətən «bifurkasiya
nöqtəsinə» (seçim nöqtəsinə) çevrilməsi üçün şərait (həm
sabitlik, həm də sərbəstlik) yaradılmışdır; gələcək cəmiyyə
tin konturları, inkişaf trayektoriyaları insanın iradəsindən
və seçimindən
bizim Azərbaycan gerçəkliyində korpora
tiv, sosial münasibətlərin (miilki, ailə-qohumluq, peşəkar,
yerlilik və s. münasibətlərin) geniş şəbəkəsində insanın ira
dəsindən və seçimindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olduqda,
bu şəraiti yaradan məhz dövlət idi. Dövlət, total miqyasda
olmasa da, hər halda paternalist funksiyalarını yerinə yeti
rir, bu isə minimum məsrəflər və minimum risk müqabilində
həyatdan daha çox şans əldə etməyə çalışan insanın bu is
təklərinə çalmasına imkan yaradırdı. Qətiyyətlə deyə bilərik
ki, İlham Əliyevin məhz öz sələfi Heydər Əliyevin dövlətçi
lik kursunu davam etdirməsi onun modernləşdirmə kursunu
da davam etdirməyə imkan verəcəkdir.
Müxalifət nəyi başa düşmək və etiraf etmək istəmir? -
özlərinin yaşadığı cəmiyyətin və dövlətin özünəməxsus cə
hətlərini. Azərbaycan qabaqcıl ənənələrə sadiq olan bir cə
143
miyyətdir. Bu cəmiyyətdə bütün siyasi rejimlər dövründə
həyata keçirilən modernləşmə ilə tradisionalist dünyanın
dəyərləri vəhdətdədir. Bu özünəməxsusluğu başa düşmək
çətin deyil. Bundan ötrü sadəcə olaraq «xalqın» (yəni siyasi
ideyalarla işləri olmayan sadə adamların) dövlət hakimiyyə
tinə, hökm dar obrazına, hakimiyyətin irsən keçməsi mövzu
suna münasibətini öyrənmək lazımdır.
M ütərəqqi ənənələrə malik olan Azərbaycan cəmiyyə
tində hakimiyyətin verilməsi ayrıca bir mərasimdir, haki
miyyət «vertikah» isə üç müstəqil səviyyədən ibarətdir:
dövlət başçısı Azərbaycanın mədəni dünyasının «əbədi»
rəmzlərinin daşıyıcısıdır («yuxarıya yönəlmiş vertikal») və
vətəndaşlarla hüquqi münasibətlər saxlayır («aşağıya yö
nəlmiş vertikal»). M üasir Azərbaycanda dövlət başçısı təkcə
seçki qutularından «çıxardılmış» səlahiyyətlərin daşıyıcısı
deyil, həm də bu cəmiyyətdə ən çox ehtiram bəslənən mənə
vi məziyyətlərin daşıyıcısıdır. Bu keyfiyyətlərin eyni şəxsdə
cəmləşməsi dövlət başçısına səmimi sevginin və hörmətin
təzahürü və eyni zamanda, öz fikrini ifadə etmək azadlığı
nın, məsələn kütləvi informasiya vasitələri azadlığının tə
zahürüdür. Prezident Heydər Əliyev «yuxarıdan islahatlar»
keçirir. Azərbaycan dövlətinin svilizasiyasının məxsusiliyi
bundan ibarətdir. Siyasi sosiallaşma, yəni vətəndaşların is
lahatların şərtlərini müəyyənləşdirən dəyərlərə yiyələnməsi
modelləşmənin məzmununa çevrilir. Bu cür anlaşılan nor
mal siyasi prosesin zəruri şərti öz mənafelərini başqalarının
mənafeləri ilə uzlaşdırmağı bacaran idaroçilər sinfinin ol
ması və təkcə qanuna deyil, cəmiyyətin siyasi ənənələrinə də
hörmət bəslənməsini nəzərdə tutan xüsusi siyasi ab-havanın
olmasıdır.
M üxalifət ideoloqlarının təqdim etmək istədikləri cə
miyyət prinsip etibarilə artıq dərk edilmişdir, sağlam
düşüncəli insanlar, necə deyərlər, hər şeyi yerbəyer ediblər.
İnsanların adi vaxtlarda həll etdiyi problemlər fraqmcntaı
xarakter daşıyır, onları başa düşmək asandır və bu pro
blemlər tamailə konkretdir. Lakin tarixdə elə dövrlər olur
144
ki. bütövlükdə cəmiyyət taleyin sınaqlarına sinə gərməli
olur, təhlükə qarşısında qalır. Bəs belə dövrlərdə sağlam
düşüncə sarıdan vəziyyət necə olub? Sosial hadisələrin qey
ri-adiliyi, öz dəyərini itirmiş biitün əvvəlki qaydaların açıq-
aşkar iflasa uğraması insanlarda qavrayış hissini gücləndi
rir. Əvvəllər heç vaxt qarşıya çıxmayan məsələlər indi pro
blemə çevrilir. Belə vaxtlarda cəmiyyətdə baş verən hadisə
lərin əvvəlki anlamı insanları qane etmir, onlar cəmiyyətin
özünün necə dəyişməsini başa düşməli və bu prosesdə öz
yerlərini, öz rollarını bilməlidirlər. Belə vaxtlarda öyüd-
nəsihət etmək, «Avropadakı kimi yaşamağa» çağırmaq əvə
zinə, soydaşlarımızı narahat edən problemləri anlamaq və
onlara «yol kartı» verməyi bacarmaq lazımdır. Elmi nəzə
riyyəni, tətbiqi nəzəriyyəni və praktikanı bu cür ahəngdar
şəkildə birləşdirməyi yalnız dövlət təfəkkürünə malik olan
böyük şəxsiyyətlər bacararlar. Bizim bəxtimiz gətirib ki,
bizdə öz şəxsiyyətinin miqyasına görə millətin qarşısında
duran mürəkkəb və tutumlu vəzifələrə müvafiq olan şəx
siyyət var. Bizdə Heydər Əliyev kursunun uğurla davam
etdirə biləcək şanslı şəxsiyyət var: bu, Prezidentin tərbiyəsini
görmüş, onun işini davam etdirən İlham Əliyevdir. Bizdə
güclü idarəçilər və dövlətçilər nəsli var. Axı insanlar başa
düşürlər ki, tarixin keçid dövrlərində çox şey konkret fəa
liyyətdən asılıdır, onlar özlərini tarixin iştirakçıları hesab
edirlər, laikn onu da bilirlər ki, qeyri-adi şəxsiyyətlərin la
zımi anda və lazımi kontekstdə əhəmiyyəti çox böyükdür.
Bir mühiim həqiqəti xüsusi qeyd etməyi vacib sayırı: Azər
baycanda modernləşdirmənin əsas hərəkətverici qüvvəsi
siyasi idaıəcilor sinifidir. Bu fikri başqa şəkildə də ifadə et
mək olar: Heydər Əliyevin dövlətçilik məktəbinin yetişdir-
mələri olan siyasi menecerlər sinfi Azərbaycanda dövlətçi
liyin dayağı, siyasi və iqtisadi modernləşdirməni həyata ke
çirən qüvvədir.
145
M üəllif haqqında
Məhərrəm Fərman oğlu Məmmədov 1955-ci ildə anadan
olmuşdur. 1972-ci ildə Yerevan şəhərinin 1 saylı orta
məktəbini
bitirib.
Yerevan
Dəmiryolu
Texnikumunu
bitirdikdən sonra, təhsilini Rostov- Don Dövlət Texniki
Universitetində davam etdirib.
Yerevan
Dəmiryolu
Masis
stansiyasında
müxtəlif
vəzifələrdə çalışıb, sonralar Yerevan metropolitenində stansiya
rəisi təyin olunub.
1988-ci ildən Bakı metropolitenində müxtəlif vəzifələrdə
işləyib.Hal-hazırda Dövlət Dəmiryolu İdarəsinin Qaradağ
stansiyasının rəisidir.
H azırda təhsilini Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında davam etdirir.
1993-cü ilin yanvarından Yeni Azərbaycan Partiyasının
üzvüdür.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti haqqında dövlət
mətbuatında dərc olunan bir sıra məqalələrin müəllifidir.
Ailəlidir. 3 övladı var.
146
M U N D Ə R I C A T :
Kitab haqqında...................................5-16
(A zə rb a y c a n və rus dillərin də)
Ön söz................................................. 17-24
(A z ə r b a y c a n və rus d illərin d ə)
I hissə. İslahatlar yolu ilə tərəqqiyə
doğru hərəkət: tarixi şüur təcrübəsi
(müqəddimə əvəzinə)........................25-46
II hissə. Azərbaycan identikliyinin
qorunub saxlanması problemi.......47-116
III hissə. İqtisadi tərəqqi və islahatlar
strategiyası..................................... 117-141
Nəticə
142-145
M 5 4
M ə m m ə d o v M . F. I l l R e sp u b lik a : m illi
in k iş a f m o d eli v ə str a te g iy a s ı. B a k ı. « E lm »
n ə ş r iy y a tı, 2 0 0 3 .-1 5 5 s.(fo to ş ə k illə r lə )
Kitab III Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf modelindən bəhs edir. Burada
Azərbaycan dövlətinin mübarizələrdə möhkəmlənməsi, hüquqi, demokratik, unitar
dövlətin yaranma və möhkəmlənmə prosesində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər Əliyevin əvəzolunmaz rolu təhlil edilir. Prezidentin seçdiyi yolun konseptual
zənginliyi açıqlanmaqla yanaşı onun milli dövlətçilik konsepsiyasının yaradılmasında,
müstəqil Azərbaycanın formalaşmasında müstəsna xidmətləri geniş açıqlanır. П1
Respublikanın hakimiyyət mexanizmi təhlil edilir.
Kitabda ilk dəfə olaraq “ Heydər Əliyev layihəsi”, “ milli təmərküzləşmə siyasəti”,
“siyasi ziyalılıq” və digər politoloji terminlər istifadə edilir.
Əsərdə Prezidentin kursunun layiqli davamçısı İlham Əliyevin dövlətçilik fəaliyyəti
elmi cəhətdən təhlil edilir. Kitab tarixçilər, politoloqlar, iqtisadçılar, elmi işçilər,
tələbələr, magistr və aspirantlar, dövlət qulluğu sahəsində çalışanlar üçün nəzərdə
tutulur.
ISBN 5-8066-1579-0
w 0601000000
M ----------------
655(07)-03
Qrifli nəşr
UOT 328(479.24)
KBT 66.61(2)
M ƏM M ƏDOV MƏHƏRRƏM FƏRMAN OĞLU
III RESPUBLİKA: M İLLİ İNKİŞAF MODELİ
VƏ STRATEGİYASI
МАМЕДОВ МАГЕРРАМ ФАРМАН ОГЛЫ
III РЕСПУБЛИКА: МОДЕЛЬ И СТРАТЕГИЯ
НАЦИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ
Yığılmağa verilib: 25.09.03. Çapa imzalanıb: 08.10.03.
Format 60x84 'Аб. Ş.ç.v. 9,25. Sifariş № 98. Kağız ola növ.
Tiraj 500 nüsxə. Qiyməti müqavilə ilə.
"Tİ-MEDİA " şirkətinin mətbəəsi.
Dostları ilə paylaş: |