102
ə
saslarla dərk etmələrinin əsaslarını yaradır. Buradan da belə
bir məntiq ortaya çıxır ki, insan elə təbiətin nizamlı bir
məxluqdur və təbiətin nizamlı quruluşundan doğan və yaranan
bir varlıqdır.
Sillogizm nədir. Bu barədə elmi yanaşmalar nələrdən
ibarətdir. Əvvəlki fikirlərdə sillogizmə dair bəzi nümunələr
gətirilib. Elmi izahlara əsasən, təfəkkürün əsas formaları-
məfhum, hökm və əqli nəticədir. Bu baxımdan, sillogizm
təfəkkürün əsas formasıdır. Təfəkkürün formalarını məntiq elmi
öyrənir.
86
İ
nsan təfəkkürü onun həyatının bütün mexanizmlərini işə
salır və təbii mexanizmlə müəyyən olunmuş və əldə edilmiş
submexanizmləri (insanların yaratdıqları mexanizm) işə salır.
Submexanizm insanların təbii əqli təfəkkürlərinin fəaliyyət
mexanizmlərinə bağlıdır. İnsan təfəkkürü anlamaq və
qavramaq (qavrayış-psixologiyada, hiss üzvlərinə bilavasitə
təsir edən cism və hadisələrin bütövlükdə inikasına deyilir. Bu
proses obrazın yaranması ilə bitir)
87
xüsusiyyətlərinə malikdir.
Elmi-məntiqi izahlara əsasən, sillogizm –üç sözdən
ibarət olan məntiqi fikirdir: iki giriş (aydınlaşdıran) söz və bir
nəticə söz. Sillogizm nümunəsi: ağıllı söz məqbuldur. İş insanın
cövhəridir.
88
Sillogizm- (yun.sollogismos-nəticə çıxarmaq,
yekunlaşadımaq)-ümumidən
xüsusiyə
keçməklə
nəticə
çıxarmaq deməkdir. Sillogistika –nəticələr çıxarmaq haqqında
təlimdir.
89
Logizm-nəticə çıxarmaq, dünyanın məntiqi nizamı
haqqında təlimdir.
90
Məntiq (yunanca logos)-düzgün bacarıq
və ardıcıllıqdır. Elementar formal məntiq hər bir anlayışa aid
edilir. “Sillogizm” yunan (syllogismos) sözü olub “nəticə”
86
M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh., s. 19.
87
M52. Məmmədov İ. İzahlı psixologiya lüğəti. Bakı, “Təhsil”, 2002, 76
səh., s. 45
88
http://wikipedia.org/wiki/Sillogizm
89
Həmin mənbə.
90
Ф.56. Философский энциклопедический словарь.-М.: ИНФРА-
М
, 1999.-576с., səh. 244.
103
mənasını verir. Aydındır ki, sillogizm nəticələrə gəlmədir,
müəyyən mühakimələrdən nəticələr çıxarmaqdır. Sillogizm-
sadə, mürəkkəb, qısaldılmış (ixtisarlaşdırılmış) və mürəkkəb
ixtisarlaşdırılmış olur.
91
Sillogizm, qəti mülahizələri əks etdirən mühakimələr
olursa, onda müvafiq olaraq qəti (kateqorik) sillogizm adlanır.
Sillogizmdə iki mühakimə vardır.
92
Bunlar sillogizmin üç
terminindən ibarətdir. Hərflər olaraq S, P, M istifadə olunur.
P-bu, böyük termindir, S-kiçik termindir, M-isə orta bağlayıcı
termindir. Digər sözlə, P-termini geniş həcminə görə kimi
daha genişdir. S-termini isə daha məhduddur (dardır). Bu
baxımdan böyük termin mühakimənin predikatıdır. (Predikat-
məntiqdə mühakimə obyektini-subyekti müəyyən edən anlayış
kimi başa düşülür). Kiçik termin isə mühakimənin subyektidir.
S (kiçik) və P (böyük) terminlər öz aralarında orta (M) anlayışı
ilə bağlıdır.
93
Qəti sillogizmə nümunə:
Bütün boksçular-idmançıdırlar. .
Bu insan –boksçudur.
Bu insan –idmançıdır.
94
Burada “boksçu” sözü orta
termindir, bağlayıcıdır. Birinci mühakimə-böyük termindir,
ikinci-kiçik termindir.
95
Qəti mühakimənin orta terminin vəziyyətindən asılı olaraq,
dörd forması mövcuddur. Birinci halda böyük mühakimə
ümumi, kiçik mühakimə isə təsdiqedici olmalıdır. Qəti
mühakimənin ikinci forması mənfi nəticəni verir, onun
mühakiməsindən biri də mənfi olur.
96
Birinci halda olduğu
91
Понятие силлогизма. Простой категорический силлогизм.
http://www.e-reading-lib.com/chapter.php/99495/57/Shadrin-
Logika_konspekt_lekcii.html.
92
Понятие силлогизма. Простой категорический силлогизм.
http://www.e-reading-lib.com/chapter.php/99495/57/Shadrin-
Logika_konspekt_lekcii.html.
93
Həmin mənbə.
94
Həmin mənbə.
95
Həmin mənbə.
96
Həmin mənbə.
104
kimi, ümumi olmalıdır. Üçüncü formanın nəticəsi fərdi
(məxsusi), kiçik mühakimə isə təsdiqedici olmalıdır. Qəti
mühakimənin dördüncü forması isə daha böyük maraq kəsb
edir. Belə məntiqi nəticələrdən ümumtəsdiqedici nəticələrə
gəlmək olmaz, lakin mühakimələr arasında qanunauyğun
əlaqələr vardır. Belə ki, mühakimələrdən biri mənfidirsə, böyük
mühakimə də böyük olmalıdır, əgər böyük təsdiqedicidirsə, bu
halda kiçik ümumi olmalıdır.
97
Nəticələrdə
təqsim
olunma
(bölünmə,
paylaşma).
Nəticələri
bölmək
üçün
termin
özü
də
sillogizmin
mühakimələrində bölünməlidir. Məsələn, bəzi maşınlar –
pikapdır. Bəzi mexanizmlər-maşındırlar. Bu iki mühakimədən
nəticə çıxarmaq olmaz.
98
Belə hesab etmək olar ki, burada orta
bağlayıcı mühakimə termini yoxdur. Bağlayıcı mühakimə
termini hər ikisinə aid olmalıdır. Mənfi mühakimələrdən də
nəticələr çıxarmaq olmaz. Məsələn, insanlar quş deyillər. İtlər
insan deyillər. Burada nəticə çıxarmaq qeyri-mümkündür.
99
Aşağıdakı qaydalar, əgər sillogizmin mühakimələrindən biri
fərdidirsə, uzlaşır, bu baxımdan onun nəticələri də fərdi
olacaqdır. Məsələn, bütün boksçular-idmançıdırlar. Bəzi
insanlar boksçudurlar. Bəzi insanlar idmançıdırlar.
100
Daha bir mühüm qayda mövcuddur. Belə ki, sillogizmin
mühakimələrindən yalnız biri inkardadırsa, nəticə çıxarmaq
olar. Ancaq burada inkarda olacaqdır.
Bütün tozsoranlar-məişət texnikalarıdır.
Bu texnika məişət texnikası deyil.
Bu texnika tozsoran deyil.
101
97
Понятие силлогизма. Простой категорический силлогизм.
http://www.e-reading-lib.com/chapter.php/99495/57/Shadrin-
Logika_konspekt_lekcii.html.
98
Həmin mənbə.
99
Həmin mənbə.
100
Həmin mənbə.
101
Həmin mənbə.
Dostları ilə paylaş: |