Savollar
1. M e ’m oriy y o d gorlikning q a n d a y q im m atlari bor? U larn i ta 'rif la b bering.
2. Y odgorlikning hujjatiyligi n im a d a?
3. «Y odgorlik q atlam lari* d eg a n d a n im alar tushuniladi?
4. T arixiy b ino bilan u n in g m e 'm o riy m uhiti o 'rta sid a qanday b o g ‘liqlik bor?
5. Q an d a y sababga k o ‘ra o b id a n i yangi funksiyaga m oslash tirish uning u m
rin i uzaytiradi?
6. Y odgorlikka n isb a ta n am aliy o td a necha xildagi ta d b ir q o 'Ila n ila d i?
7. J u z 'iy va t o l a t a ’m irla sh n in g farqlari nim a?
8. M uzeylashtirish b ila n m u z e y u c h u n m oslashtirish o 'rta sid a q a n d a y farq
bor?
9. O b id an in g asl q ism lari bilan m oslashtirish ja ra y o n id a k iritilg a n yangilik-
ni uyg‘u n lashtirish ishlari n e c h a tu rd a va qanday y o 'n a lish la rd a o lib boriladi?
1 .2 .2 -ra s m . Parfenon. Old peshtoq. G rafik rekonstruksiya.
1 .2 .4 - r a s m . Istam bul. Avliyo Sofiya ibodatxonasi oldidagi y e ro stki
m e ’m oriy q oldiq la r ochib
q o 'y ilQ S in .
1 .2 .5 -ra s m . Istambul. Q adim gi M isr va Vizantiya davriga oid
yodgorliklar.
1 .3 . O 'zb e kis to n d a m e ’ m oriy t a ’ mirning
ta ra q q iy o ti y o ‘ llari
Tarixga nazar soladigan b o fclsak, o 'rta asr qolyozm alarida
shaharsozlik tizim lari va im oratsozlik haqida so ‘z yuritilganda
ta 'm irla sh iborasi kolp ishlatilganligini ko'ram iz. Binobarin,
o ‘tm ishda m azkur ibora qoMlanilganida mavjud im oratlam i yan
gilash va yangi im orat bunyod etish faoliyati bir-biridan keskin
ajratilmaganligini guvohi b o ‘lamiz. Bunday farqlash XIX asr oxiri
XX asr boshlarida yuzaga kelganligini ko‘ramiz. Buning ikki sa-
babi bor. Birinchisi yuqorida eslatib o4ganim izdek, M arkaziy
O siyoni Rossiya im periyasi zabt etg an id an keyin yevropacha
rasm -rusum lam ing kirib kelishi bilan b u tu n jah o n ta'm irlash
usullari O krta Osiyoga asta-sekin kirib kelishi b o ‘lsa, ikkinchi-
dan, O ktabr to kntarishidan keyin mahalliy m e’m orchilik tam o-
m an boshqacha yo‘nalishda rivojlana boshladi. Ilgari (IX -X IX
asrlar) badiiy ijodiyot m a’lum biruzviylik asosida rivojlanib kel-
gan bo ‘lsa, endi keskin farq yuzaga keldi. M asalan, XX asr
boshlarida qu rilg an m adrasa, m asjid, m inora, karvonsaroy
m e ’morlari U lug‘bek soldirgan m adrasalar (XV asrlar), IX-XTX
asrlarda bunyod etilgan masjidlar, Minorayi Kalon (1127-yil)
yoki Raboti M alikni (XII asrlar) ta 'm ir etishi uchun ju d a ham
ko‘p bilim lam i qaytadan o krganishi talab qilinmagan. Chunki
IX-XIX asrlar imoratsozligida badiiy uzviylik mavjud bo'lgan.
1920-yillardan boshlab esa, m e'm orchilik badiiy ifodasida keskin
farq yuzaga keldi. Yangi davr m e'm orlari an ’anaviy m e’m orchilik
badiiy vositalaridan ancha uzoqlashib qolgan edilar.
CTzbekiston qurilish va m e'm orchiligi texnik va uslubiy jih at-
dan Yevropa m e ’morligi va qurilish usul va texnologiyasiga asta-
sekin o ‘z o ‘rnini b o ‘shatib bera boshladi. Keng oynali derazalar,
cherdakli tom lar, pechka, yangi qurilish materiallari (m etall,
beton va b.) ning kirib kelishi m e’morlikda yangi yoknalishning
yuzaga kelishiga sabab bo ‘ldi. M ahalliy a n 'a n a la r eskirgan,
Yevropaga xos boklganlari esa ilg‘or degan noto‘gkri mafkura targ'ib
qilindi. Buning natijasida hunarm andlar, shu jum ladan, xalq
m e’morlari ijodiga talab pasaydi. Shaxsiy ishlab chiqarishga qarshi
e’ion qilingan kurash bu ishni yanada chuqurlashtirdi. Buning
natijasida 1930-yillardagi avlod ota-bobolarimiz hunarlarini unu-
tishdi. Endi o ‘tgan asr obidasini tiklash uchun o ‘sha davr
m e’morligi sir-asrorlarini o 4rganish lozim b o ‘lib qoldi. Bu esa
m e’morchilikda yangi soha — ta ’m irchilikning yuzaga kelishini
taqozo etdi.
0 ‘zbekiston qurilish va m e'm orchiligi texnik va uslubiy jih at-
dan Yevropa m e ’morligi va qurilish usul va texnologiyasiga asta-
sekin o ‘z o 'rn in i b o ‘shatib bera boshladi. Keng oynali derazalar,
cherdakli tom iar, pechka, yangi qurilish materiallari (m etall,
beton va b.) ning kirib kelishi m e’morchilikda yangi yo ‘nalish-
ning yuzaga kelishiga sabab bo ‘ldi. M ahalliy a n ’analarga yetarli
e ’tibor berilm asdan g ‘arb m e'm oriy san’atiga taqlid boshlandi.
Vaholanki, 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi va bu yerda
yashagan xalqlar o krta asrlarda M ovarounnahr, Turkiston undan
o ld in ro q T u ro n , T ransoksiana deb atalg an o ‘lk an in g ham
geografik, ham siyosiy markazini tashkil etganligi jihatidan bu
yerdagi m e'm oriy yodgorliklar, ularning badiiy jihatlari ham da
ta ’m ir uslubiyati zamirida um um iylik mavjud. Binobarin, bu
hududda IX asrgacha imoratlar asosan paxsa va xomgkishtdan quril-
gan. Shu tufayli ularning aytarli barchasi bugungi kunda vayrona
holiga kelib arxeolgik yodgorliklar sifatidagina bizgacha yetib kel-
gan. M iloddan aw algi ikkinchi mingyillik bilan belgilanadigan
Sopollitepa, Jarqokton singari qo ‘rg‘onlar Surxondaryo viloyatida
joylashgan bo klib, Turkm aniston hududidagi N am ozgohtepa va
M arvm d vohasi yodgorliklari bilan um um iy bog‘lanishga ega.
M iloddan aw algi I mingyillikning ikkinchi yarmi bilan davrla-
nadigan yodgorliklar Qadimgi X orazm — bugungi Q oraqalpo-
g 'isto n Respublikasi va X orazm viloyati hud u d id a joylashgan.
B ular Jonboz qal’a, T uproqqal’a, Ayoz qal’a va boshqalardir.
A ncha butun saqlangan paxsa va xom g'ishtdan tiklangan eng
q ad im iy m e ’m oriy obida sifatid a T e rm iz sh ah rid ag i Q irqqiz
q a l’a (IX — X asrlar) xarobalarini ko krsatib o 'tish mum kin.
O krta Osiyo m e'm orchiligida pishiq g ‘isht garchi juda qadim
zam onlardan m a’lum bo‘lgan bo ‘lsa-da, milodiy IX asrgacha u
keng qoMlanilmagan. Uning asosiy ravnaqi Buxorodagi Som oniy-
lar maqbarasi (IX a.) dan keyin boshlandi. K arm anadagi M ir
Said Bahrom maqbarasi va Deggaron masjidi, Nurobod tum anida-
gi Arab Ota maqbarasi, Buxoro, Vobkent, Jarqokrg‘on minoralari,
qato r m aqbaralar IX-XII asrlarda pishiq g‘ishtdan O kzbekiston
m e ’m orchiligida m o kjizalar yaratilganligini ko‘rsatadi. A ynan
X I asrdan boshlab imoratsozlikda ilgaridan maMum b o ig a n , bi
roq nima sababdandir shu paytgacha keng q o ‘llanilm agan sinchli
konstruksiyalar keng qo‘llanila boshlandi.
Shu tufayli bizgacha yetib kelgan 0 ‘zbekiston m e ’m oriy
obidalarining bir qismi IX -X IH asrlarda, asosiy va m ahobatli
nam unalari esa A m ir Temur, M irzo U lugkbek, so‘nggi tem uriy-
lar va o‘zbek xonliklari davrida yaratildi. U lar Afg‘oniston, Eron,
Kavkaz, H indiston m e'm o riy taraqqiyotiga h am ijobiy ta 'sir
k o ‘rsatdi. X V I-X V III asrlardagi siyosiy ahvol O 'zb ek isto n
m e ’m orchiligida Buxoro, Xorazm , Q o‘qon m e ’moriy m aktab-
larining shakllanishiga olib keldi. Bu uchala m intaqa imoratsozligi
yaxlit xalq m oddiy m adaniyatini tashkil etishi bilan birga, unda
tabiiy iqlim va a n ’analam ing hisobga olinishini ajoyib mintaqaviy
badiiylik nam unalarini ham keltirib chiqardi. Ta’mirchilikda buni
hisobga olish katta aham iyatga ega. C hunki bu m e’m oriy m ak-
tablar binokorlik va am aliy san ’atning o ‘ziga xos betakror n am u
nalarini yuzaga keltirdi. Uni hisobga olm asdan ta ’m irlash jarayo-
nini yo‘lga qo ‘yib b o ‘lmaydi.
L
m
_____ s
_____________ L J — I
1 .3 .1 - r a s m . Buxoro nam ozgohi tarhi. XII asr (shtrixlangan qism i), XVI asr
(qora rangdagi qism i). Y odgorlikning ko'p qatlam liligiga yorqin misol.
Dostları ilə paylaş: |