NAZARIY PSIXOLOGIYANI QITISHNING METODIK
XUSUSIYATLARI
Nazariy umumiy psixologiyani va uning nazariy sohalarini qitish
faqatgina mazmuniy tomonidan emas, balki metodikasi bilan ham
ziga xos xususiyatlariga ega, chunki qitishning metodikasi doimiy
ravishda eng tushunarli usullari va metodlarini izlar ekan unda bugungi
kundayoq uning ba'zi bir metodik xususiyatlarini k rsatish mumkin.
Ularga qisqacha t xtalib tamiz.
Psixologiya tarixi b iimi. Psixologiya tarixi — universitetlar va
akademiyalarda psixologiya fakultetlarida rganiladigan psixdlogiya
fanning sohasidir, lekin bu amaliy emas, balki nazariy fan hisoblanib
u psixologiyani hozirgi kundagi holati uning reproduktiv tahlili asosida
tushuntiradi. Psixologiya tarixi qadimgilarning psixikaga Oonga)
qarashlaridan boshlab va u haqidagi bugungi kundagi ilmiy tasawurlar
bilan fanning rivojlantirish jarayonini uning dinamikasini qayta
tiklaydi.
Talabalar psixologiya tarixini rganishlarida fanni vaqt davomida
rivojlanish mantiqini zlashtirib olishiari muhim ya'ni qanday ijtimoiy
talablar uni yaratgani va u qanday qilib ularni qondirishga yordam
berganini bilib olishlari kerak. Psixologiya tarixi fani qadimgi
davrlaridan to bizning kungacha rivojlanishini kuzatadi, tushuntiradi,
zamonaviy nazariya va farazlarni chuqurroq tushuntirishga imkon
beradi, ularga tarixiy yondashishni rgatadi.
Fanning rivojlanish mantiqi va tarixini tushunish talabalarga z
imkoniyatlari ongida ishonch hissini namoyon qilish, milliy psixologik
bilimlarni faqatgina adabiyotlardan balki shaxsiy tadqiqotlarida, ilmiy
psixologiyaning amaUy sohalarida yoki amaliy psixologiyaning aniq
sohalarida yangi ilmiy yoki amaliy xulosalarga kelishiga yordam beradi.
Shunday qilib, ilmiy fikrning zaro aloqasi qonuniy sodir b ladi.
Turli psixologik maktablar va y nalishlarda z aksini topgan alohida
farazlar, modellar, faktlar umumlashtirish turlari k pligiga qaramay
bunda turli aholilar va rang-baranglikka qaramay doimiy jaranglovchi
«kuy» mavjud. U fanning butun tarixi orqali tadi. Bu uning
rivojlanishining mustahkam tuzilishlarini qamrab oladi, unga asos
b lib xizmat qiladi.
80
Zamonaviy psixologiya fanini rganar ekan, inson ana shu q
chizi idan rganib chiqishi kerak. Ana shunda u y ldan adashmay
oxirigacha ilmiy psixologik fikrlarni egallab olishgacha tadi.
Psixologiya tarixini rivojlanishi yuksak e'tibor va ehtiyotkorona
munosabatni talab etadi. Psixologiya tarixining nazariy fan sifatidagi
xususiyatlari bir vaqtning zida ham psixologik fan b lishi
qituvchidan bu fan buyicha dars berishda alohida metodik
yondashishni talab etadi. Ikki nazariy fanlar — umumiy psixologiya va
psixologiya tarixi fanlarini qitish ketma-ketligini qayta aniqlash
lozim. Ba'zan psixologiya tarixi oldin qitiladi, ba'zan aksincha,
k pincha esa ular birgalikda olib boriladi.
Agarda psixologiya tarixi b yicha ma'ruzalarda keyinchalik xato
deb hisoblanib y q qilingan qarashlar bayon etilsa, lekin talabalar ham
bu muammolarga zamonaviy qarashlarni bilmasalar, unda tarixiy
jarayonni mantiqiy mos ravishda tushuntirishda jiddiy qiyinchiliklar
yuzaga keladi. Ular zamonaviy psixologiya kategoriyalarini bilmay,
bugungi kungacha kashf etilgan psixologik, mexanizmlarni va boshqa
narsalarni bilmay bir-birini t ldirib kelgan turli psixologik maktab va
psixologlarning nazariyalari va qarashlari haqidagi tarixiy
ma'lumotlarni tanqidiy qabul qilish va ularning fan tarixida tutgan
rnini t ri baholash, fanning rivojlanishiga q shgan hissalarini
bilib olish imkoniyatiga ega b lmaydilar.
Talabalarga qachonlardir rivojlangan bir nazariyaning keyinchalik
esdan chiqarilishi va zamonaviy psixologiyada hech qanday rol
ynamasligini tushunishi ba'zan qiyin b ladi. Ular misol uchun
R.Dekart va I.M.Sechenovlarning refleks tushunchalaridagi asosiy
farqni k rmaydilar. Psixologiya tarixida haqiqiy rivojlanish sifatida
qoldirgan I.M.Sechenovning reflektorlik nazariyasini XVII asrda
R.Dekartning reflektor yoyi kashfiyoti bilan taqqoslanganda yangilik
nimalardan iborat?
Bunday misollar juda k p, ular zamonaviy psixologik qarashlar
bilan dastlab tanishib olmay turib psixologiya tarixini zlashtirish qiyin
b lishini k rsatadi.
Agarda psixologiya tarixi umumiy psixologiyadan keyin yoki hech
b lmasa nazariyadan keyin rganilsa, unda bu qiyinchiliklar ancha
kamroq b lar edi. Psixologik fikrlashning rivojlanishi tarixiy mantiqni
va doimiy ravishda umumiy psixologiyaning zamonaviy nazariyalariga
murojaat etish, qitishda psixik holatlarga amal qilish u yoki bu
qarashlar, konsepsiyalar, nazariyalarning not ri ekanligi sabablarini
tushuntirishi kerak. Psixologiya tarixini rganishning boshqa bir
qiyinchiligi qadimgi va rta asrdagi oya va fikrlari allaqachon esdan
chiqib ketgan va ba'zan juda ham sodda psixologik tasawurlarni shu
bilan birga xato va mantiqsiz deb tan olingan ba'zi zamonaviy
81
nazariyalami va ilmiy psixologik fikrlar y nalishlarini rganish
zarurligini tushunmasliklari bilan bo liq. Hozirgi zamonda t ri y l
tutish va kelajakni tahlil qilish asosiysi esa psixologiya rivojlanishining
ijtimoiy tarixiy jarayon sifatida obyektiv qonuniyatlarni ijodiy
zlashtirish uchun haqiqiy tarixiy rolini tushunmashk va t ri
baholamaslik talabaga xalaqit beradi.
Talabaning z fikrini psixologiya tarixining umumiy psixologiya
bilan hamda uning aniq sohalari bilan bo liqligini tahlil qilishga
y naltirishga yordam berish uchun muammoni quv masalalari kabi
metodik vositalardan foydalanish mumkin. Masalalardan shunday
savollar q yiladiki, talaba psixologiya tarixini rganar ekan
zamonaviy nazariyaga murojaat etish va aksincha, umumiy psixologiya
yoki psixologiyaning boshqa zamonaviy sohasini rganishda uning
rnini fan tarixida paydo b lishi va rivojlanishini taqqoslash kerak
b ladi.
Bu talabaga zamonaviy juda dolzarb hisoblangan psixologik
nazariyanigina emas, balki uning rivojlanishi va yaqin tarixini ham
rganish mazmunini tushunishga fan tarixida yuzaga kelgan va
insoniyatning psixik tushunishda ilgari olib borilayotgan har bir yangi
oyalarning obyektiv ijtimoiy zarurligini tushunishga yordam beradi.
Psixologiya tarixini rganish b yicha yuqorida k rsatilgan
xususiyatlari va uni talabalar zlashtirishlari, qiyinchiliklari b yicha
aniq bir xulosaga kelish mumkin: qituvchi uchun ziga xos metodik
vazifa — talabalaming quv faoliyatini boshqarish ularning ma'ruza
eshitishlaridan boshlab, to mustaqil ishlar bilan yakunlanishi
hisoblanadi. Tarixiy hodisalarni uzoq davrlarda sodir b lganligi va shu
sababli ularni bevosita kuzatish imkoniyatini y qligi, subyektni
rganuvchi uchun bittagina tarixni fikrlash kuchi bilan tushuntirib
beradi. Shundan kelib chiqib, qituvchi uchun ham «bitta y l
qoladi—talabalarga kerakli quv masalalarni mustaqil bajarish uchun
imkoniyatni yaratib berib, ularning fikrlash faoliyatlarini boshqarish,
ma'ruzalarda hamisha faktlarni yuzaki keltirish, kitobdan matnlarni
oddiy aytib berish usulida emas, balki ma'lumotlarni bayon etish va
mulohaza uslublari va keyingi seminar mash ulotlari haqida
gapiradigan b lsak, ularni dasturlashtirilgan ta'lim metodi yordamida
boshqarish yaxshi b ladi; qilgan ma'ruzalar va tavsiya etilgan
adabiyotlarda bayon etilgan quv materiallarini mazmuni va
mantiqiga talabalarni aniq va t ri y naltiruvchi muammoli savollar
t plash ( quv vazifalarini) tuzish kerak. Seminarda talabalar fikr
yuritib b lgan mustaqil ishlar asoslarini tashkil etgan masala
savolarining mazmunini muhokama etish mumkin. Shundan kelib
chiqqan holda, psixologiya tarixini qitadigan qituvchining asosiy
ishini quyidagicha ifoda etish mumkin. Muammoli ma'ruzani bayon
82
etishda talabalaming raustaqil ishlarini dasturlashtirish orqali seminar
mash ulotlaridarr ijodiy munozaralarga aylanadi,
Umuman olganda, psixologiya tarixi b yicha ma'ruzani bugungi
holatga olib kelgan uni bosib tgan y lini reproduktiv tahlil qilish
asosida hozirgi davr haqidagi suhbatga aylantirishga harakat qilish
kerak. Albatta, k pchilik talabalar psixologiya tarixi b yicha aniq
asoslarni tushuna olmaydilar va fan b yicha bilimlaming yagona
manbayi o'qituvchining ma'ruzalari b lib qolishi mumkin. Shuning
uchun ularning sifati uchun javobgariik mas'uliyati juda yuqori b Iadi.
Talabalar uchun juda ham noqulay vaziyatni quv dasturi b yicha
talabalar kerakli adabiyotlaming y qligini hisobga olib, ma'ruza
qanday talablarga javob berish kerak.
Dostları ilə paylaş: |