1 мъаруза ўЎҒғҚқҲҳ

Iqtisodiy samaradorlik ko„rsatkichlari 
Ko„rsatkichlar nomi 
Ko„rsatkich qiymati 
Yillik tejam, natural birliklarda 
Yillik tejam, ming so‗m 
Yillik iqtisodiy samaradorlik, ming so‗m 
Iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti 
4.3.1 Standartlashtirish bo„yicha ishlarga mehnat sarfi va ishlar narxi 
normativlari 
Standartlashtirish bo‗yicha ishlarga mehnat sarfi va ishlar narxi normativlari 
buyurtmachi bilan asosiy bajaruvchi o‗rtasida shartnoma tuzishda shuningdek, 
ishlarni bajarish rejalarini ishlab chiqishda va standartlashtirish doirasida ilmiy-
texnikaviy mahsulotga baholarni o‗rnatishda ularning narxini baholashda asosli 
yondashishga imkon beradi. 
Mehnat sarfi va narx normativlari quyidagilarni aniqlash uchun zarur bo‗ladi: 
– standartlashtirishni rejalashtirishda me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqish, ularga 
o‗zgartirishlar kiritish yoki qayta ko‗rib chiqish smeta narxi; 
– me‘yoriy hujjatlarni bajaruvchilar va hamkor bajaruvchilar tomonidan ishlab 
chiqishga mehnat sarfi va smeta narxi; 
– ilmiy-texnikaviy mahsulot narxi; 
– me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy qilish iqtisodiy samaradorligini 
aniqlash. 
Bunda quyidagi asosiy atamalar va ta‘riflar qo‗llaniladi: 
Normativ mehnat sarfi – Muayyan ishni bajarish uchun zarur bo‗lgan, kishi-soat 
yoki kishi-kunlarda o‗lchanadigan, ish vaqti sarfining hisoblangan qiymati; 
Vaqt normasi – Mos operatsion-texnikaviy sharoitlarda mos malakali bir ishchi 
yoki ishchilar guruhi tomonidan ishlarning ma‘lum hajmini bajarishga zarur vaqt 
sarfi. 
Standartlashtirish bo‗yicha ish deganda, standartlashtirish bo‗yicha ma‘lum 
tashkiliy, metodik yoki texnik masalani yechishga qaratilgan, ilmiy xodimlar, 

---

120 
mutaxassislar yoki texnik bajaruvchilar tomonidan bajariladigan ishlar majmui 
(ilmiy-tadqiqot ishlari, asos bo‗luvchi yoki bir turli mahsulotning muayyan xiliga 
yoki guruhiga me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqish, bularga o‗zgartirishlar kiritish, 
ekspertiza o‗tkazish) tushuniladi. 
Mehnat sarfini aniqlashga quyidagi bosqichlar kiradi: 
– ishlab chiquvchi-tashkilot uchun mehnat sarfi normativlari asosida mehnat 
sarfini hisoblash; 
– hamkor bajaruvchining qatnashish ulushini hisobga olgan holda ishlarga 
mehnat sarfini hisoblash; 
– ishlarga ta‘sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda ishlarga umumiy mehnat 
sarfini hisoblash. 
Mehnat sarfi normativlari me‘yoriy hujjatni ishlab chiqishning barcha 
bosqichlarida ishlarga sarflanadigan ish vaqti miqdori bilan aniqlanadi Ishlab chiqish 
bosqichlari: loyihalarni ko‗rib chiqish va kelishish; ilmiy-texnikaviy va kelishuv 
kengashini o‗tkazish; ilmiy-texnikaviy ekspertiza va b. dan iborat. Agar me‘yoriy 
hujjatni ishlab chiqishdan oldin ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari 
o‗tkaziladigan bo‗lsa, bu ishlarga sarflangan harajatlar ham hisobga olinishi lozim. 
Mehnat sarfi normativlari ishlab chiqiladigan me‘yoriy hujjat turiga va 
standartlashtirish darajasiga bog‗liq. 
Umumiy mehnat sarfi asosida ishlar narxi aniqlanadi. 
Me‘yoriy hujjatning turiga qarab uni ishlab chiqishga mehnat sarfi kishi-
soatlarda quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi: 
Tr = Tb1 + Tb2 (1 + Kn + Ka + Km + Kk + Kt), 
(4.3.13) 
bunda Tb1 – me‘yoriy hujjatni ishlab chiqishdan oldin o‗tkaziladigan ilmiy-
texnik va tajriba-konstruktorlik ishlariga mehnat sarfining bazaviy (asos ) normativi, 
kishi-soat; 
Tb2 – me‘yoriy hujjatni ishlab chiqish bazaviy normativi, kishi-soat; 
Kn, Ka, Km, Kk, Kt – yangilik darajasini, axborot hajmini, kelishishning 
murakkabligini, ob‘ektning konstruktiv murakkabligini, tasdiqlovchi tashkilotlar 
sonini hisobga oluvchi mos koeffitsientlar. 
Tb1 ning qiymati 173 dan 469 kishi-kun, Tb2 160 dan 430 kishi-kungacha 
boradi; Tb qiymati standartlashtirish bo‗yicha ishlarning turiga qarab, 5 dan 225 
kishi-kungacha bo‗ladi. 
Me‘yoriy hujjatni ishlab chiqishda hamkor-tashkilotlar qatnashganda Tmh
umumiy mehnat sarfi quyidagi formuladan aniqlanadi: 

---

121 
),
2
,
0
1
(
ð
ìõ
n
Ò
Ò


(4.3.14) 
bunda n – hamkor bajaruvchilar-tashkilotlar soni. 
Standartlashtirish bo‗yicha ishlar narxi (S) quyidagi formuladan aniqlanadi: 
,
)
1
)(
1
(
2
,
21
êõ
èñ
ê
ìõ
ìà
Ê
Ê
Ê
Ò
Ç
Ñ





(4.3.15) 
bunda Zma – o‗rtacha oylik maosh, so‗m; 
Kq – qo‗shimcha to‗lanadigan haqga chegirma koeffitsienti; 
Kis – ijtimoiy sugurtaga chegiria koeffitsienti; 
Kqx – qo‗shimcha xarajatlar koeffitsienti. 
Qo‗shimcha to‗lanadigan ish haqiga chegirma, ijtimoiy sug‗urtaga chegirma 
xarajatlar koeffitsientlari reja bo‗limidan olinadi. 
Hisoblashda quyidagi mumkin bo‗ladigan variantlarni ham hisobga olish lozim: 
a) o‗z tarkibiga ikki va bundan ortiq me‘yoriy hujjatni kiritgan bir me‘yoriy 
hujjatni ishlab chiqishda umumiy mehnat sarfi K1=0,66 koeffitsient yordamida 
to‗g‗rilangan jami sarf kabi aniqlanadi. 
b) me‘yoriy hujjat varaqlarining soniga bog‗liq bo‗lgan ishlab chiqishga 
umumiy mehnat sarfi K2 koeffitsienti yordamida ko‗paytirilishi mumkin: 
– hujjat hajmi 10 dan 60 varaqgacha bo‗lganda K 2= 1,05; 
– hujjat hajmi 60 varaqdan ortiq bo‗lganda K2 = 1,10 olinadi;
v) me‘yoriy hujjatni mahsus mavzu bo‗yicha ishlab chiqishda asosiy mehnat 
sarfi K3= 1,20 koeffitsient yordamida oshiriladi.