1 мъаруза ўЎҒғҚқҲҳ

7.3 Standartlashtirishning texnologik asoslari O„zaro almashuvchanlikning 
mohiyati bo„yicha asosiy tushunchalar
 
Detallar biri ikkinchisiga to‗liq yoki qisman kirishgan (joylashgan) holda 
birikma hosil qiladilar. Odatda mashinasozlikda detallar ikki yoki bir-nechtasi 
tutashgan holda birikma bo‗lib ishlaydilar. Bulardan biri qamrovchi (qamrab 
oluvchi), ikkinchisi esa qamraluvchi hisoblanadi. Qamrovchisi (tashqi) – teshik 
deyilib, qamraluvchisi (ichki) – val deb ataladi. Bu atalishlar istalgan ko‗rinishdagi 
(shakldagi) detallarga taaluqli. (1-rasm a,b, ga qarang). 
O‗zaro birikkan detallarda erkin va tutashib turuvchi yuzalari (sirtlari) bor. 
Tutashib 
turuvchi 
yuzalar 
(sirtlar) 
va 
ularning 
o‗lchamlari xisoblash 
(mustahkamlikka, bukirlikka) yo‗li bilan olinib va keyin standartga muvofiq naminal 
chiziqli o‗lchamlar qatoridagi sonlarga yaxlitlab (odatda katta tomonga) qabul 
qilinadi. 
Nominal chiziqli o‗lchamlarning asosan 4 ta asosiy va 1 ta yordamchi 
o‗lchamlar qatorlari o‗rnatilgan. 
6
,
1
10
5

bo‗lib R5 qator uchun, 
25
,
1
10
10

bo‗lib R10 qator uchun, 
12
,
1
10
20

bo‗lib R20 qator uchun, 
06
,
1
10
40

R40 qator uchun va R80 qator uchun o‗lchamlar 
qatorlari Odatda erkin o‗lchamlar konstruktiv tarzda olinadilar – qabul qilinadilar. 
Shuningdek naminal haqiqiy va chekli o‗lchamlar ham mavjud.
Nominal o‗lcham (D, d, l va boshqalar) bu o‗lchamni boshanishi bo‗lib xizmat 
qilib buni nisbatan chekli o‗lchamlar aniqlanadi. Chizmada butun sonda ko‗rsatilsa 
o‗lcham nominal o‗lcham deb ataladi. Naminal o‗lcham odatda butun mm da beriladi. 
Xaqiqiy o„lcham
– bu tayyorlanilgan detalning yo‗l qo‗yilgan xatoliklar bilan 
o‗lchanilib o‗rnatilgan o‗lchamidir (ya‘ni detalning tayyorlangandan keyingi 
o‗lchami haqiqiy o‗lcham deyiladi). Ikkita chekli o‗lcham mavjud: 
Bulardan kattasi eng katta chekli o‗lcham deyilib (+), kichigi esa eng kichik 
chekli o‗lcham (-) deyiladi. 
D
max 
, D
min
- teshik uchun, d
max
, d
min
– val uchun belgilanadi. Yaroqli detalning 
haqiqiy o‗lchami chekli o‗lchamlar oralig‗ida yoki ularga teng bo‗lishi kerak. 

---

153