137
yüksək olar.
Yaxşı toxum yüksək məhsulun rəhnidir.
Ona görə də hər bir
təsərrüfat səpin üçün tədarük etdiyi toxumun yüksək keyfiy-
yətli olması üçün mümkün olan bütün tədbirləri görməlidir.
Səpin üçün ayrılan bütün toxumlar tələbata uyğun gəlməlidir.
Daha doğrusu səpin üçün hazırlanan toxum təmiz olmalıdır.
Yəni toxum materialında tullantı və qatışıqlar nə qədər az olsa,
toxum bir o qədər təmiz olar.
Toxumlar yüksək cücərmə qabiliyyətinə, iriliyinə və bəra-
bər formalı, normal rütubətli və sağlam olmalıdır. Belə key-
fiyyətlərə malik toxum əldə etmək üçün səpindən qabaq to-
xumları qarışıqlardan təmizləmək,
çəkisinə və iriliyinə görə
çeşidləmək, mütləq çəkisini təyin etmək, təsərrüfat yarar-lılığı-
nı, xəstəlik və ziyanvericilərə, karantin alaqlara tutulma dərəcə-
sini yoxlamaq lazımdır. Toxum kondisiyaya uyğun ol-mazsa,
müəyyən tədbirlər görülməlidir. Qabaqcıl fermer, to-xumçuluq
sahəsinin mütəxəssislərinə müraciət etməlidir. Adətən toxumun
keyfiyyəti toxum nəzarət laboratori-yalarında təyin edilir və
keyfiyyətə dair sənəd verilir.
Kənd təsərrüfatında yüksək
məhsul ancaq yüksək keyfiy-
yətli toxum səpilmiş əkinlərdən almaq olar. Toxumun səpin
keyfiyyəti bir çox göstəricilərlə təyin edilir: təmizliyi, cücərmə
enerjisi, cücərmə qabiliyyəti, nəmliyi, 1000 toxumun çəkisi,
xəstəlik və zərərvericilərə yoluxma dərəcəsi.
Toxumun səpin keyfiyyəti toxumçuluq idarələri tərəfindən
müəyyən edilməklə DÜST-ə görə 12036-81 ilə təyin edilir.
Aqronomlar bu standartı bilməli və ona əməl etməlidirlər.
Bütün bu işlərin görülməsi üçün orta nümünənin götürül-
məsi vacib şərtlərdəndir. Nümunə bütün partiya toxumu əhatə
etməli, bütün sənədləri yoxlanılmaqla götürülməlidir.
Orta nümunəni götürmək üçün xüsusi alətlərdən –araölçən-
lərdən - şuplardan istifadə etmək lazımdır. Bunlar toxumların
saxlanılma üsulundan asılı olaraq müxtəlif olur.
Şuplar - konusvari,
silindrik, kisə şupu, yonca bitkisinin
138
Şəkil 11. Toxumların götürülməsi
üçün şuplar:
1. Silindrik;
2. Konusvari;
3. Kisə şupu;
4. Üçyarpaq yonca üçün;
5. Dənli bitkilərin toxumlarından
nümunə götürmək üçün alət
toxumundan, dənli bitkilərin
toxumundan nümunə götür-
mək üçün və hobbe şupudur.
(Şəkil 11)
Konusvari şupu – açıq
maşınlardan,
vaqon və anbar-
lardan nümunə götürmək
üçün istifadə edilir.
Kisə şupu – bağlı kisələr-
dən orta nümunənin götürül-
məsi üçün istifadə olunur.
Silindrik şup – açıq kisə-
lərdən orta nümunə götür-
mək üçün istifadə edilir.
Hobbe şupu – bağlı xırda
toxumlu kisələrdən nümunə
götürmək üçün istifadə edilir.
Maşın, anbar və.s toxum 3
qatdan götürülür.
Kisədən isə 3 yerdən (10
qədər), 10-25 kisədə olanda
hər kisənin bir yerindən, 26-
100 kisədə isə hər beş kisə-
dən bir, 100-artıq
kisə olsa
hər 10 kisədən bir nümunə
götürülür.
Qarğıdalıdan qıçalı halda isə 15 yerdən 5-5 qıça götürülür (3
qatdan).
Bütün nümunələr brezent, faner və.s üzərinə tökülür. İyi,
rəngi, müxtəlifliyi və.s öyrənilir. Əgər eynidirsə onlar eyni
yığılır və qarışdırılır. Bu ilk nümunə taxıllarda 1kq, yonca və.s
250 qr. olmaqla təqribən 40000 toxum olmalıdır.
Başlanğıc nümunə stola və. s tökülür, xaç üsulu ilə 4
yerə bölünür, 2 – si saxlanılır və göstərilən çəkidə nümunə
qalana qədər əvvəlki formada təkrar edilir .
139
9.2. Toxum partiyasından orta nümunənin
götürülmə qaydası
Toxumun keyfiyyəti bütün toxum partiyasının keyfiyyətini
əks etdirən orta nümunəyə (əsas nümunə toxumların
laborato-
riyada təhlil etmək üçün ayrılmış hissəsinə orta nümunə de-
yilir) əsasən təyin edilir. Ona görə də orta nümunə götürmək
qaydalarına ciddi əməl etmək və bu işin çox mühüm və məsu-
liyyətli olduğunu yadda saxlamaq lazımdır. Çünki götürülmüş
orta nümunə toxum partiyasının keyfiyyətini əks etdirməlidir.
Toxum partiyasına düzgün qiymət vermək üçün müxtəlif
bitkilərdən müəyyən edilmiş çəkidə bircinsli toxum partiya-
sından orta nümunə götürülür (bir bitkidən, sortdan,
nəsildən,
sort təmizliyi dərəcəsindən, ilin məhsulundan, dərman bitkiləri
üzrə isə bundan əlavə bir cinsdən olan əkiləcək, saxlanılacaq və
ya göndəriləcək hər hansı bir toxumun miqdarına toxum parti-
yası deyilir). Məsələn, buğda, çovdar, vələmir, qarğıdalı, qara-
başaq, noxud, çəltik, mərcimək, paxla, günəbaxan, gənəgər-
çək,və s. bitkilərin hər 200 sentnerindən; darı, sorqo,
çuğundur
80; yonca, şabdar, çobantoppuzu, qarpız, qabaq, yerkökü, bit-
kilərinin 20; kartofun hər 2 sentner çəkisində olan toxum ma-
terialı bir partiya sayılır. Partiyanın çəkisi göstərilən miqdardan
artıq olarsa, o qəbul edilmiş çəkidən artıq olmayan yoxlama
vahidlərinə bölünür və hər hissədən ayrıca nümunə götürür.
Toxum partiyası yığınlarda saxlanılarsa, nümunələr konus
şəkilli və ya silindrik çalovlarla (şuplarla) götürülür. Toxum
tığlarının müxtəlif dərinliyindən 3 nümunə: üst qatdan 10 sm
dərinlikdə, ortadan yığının tən ortasından və aşağısın-dan dö-
şəmədən nümunə götürülür. Anbarlarda, yığınlarda, avtomaşın
və arabalarda olan toxumların 5 yerindən 3 qatdan 15 nümunə
götürülür. 20 ton toxum tutan vaqonlardan isə 11 nöqtədən və 3
qatdan 33 nümunə götürülür.
Elevator quyusundan toxum boşaldıqda və ya yükləndikdə
toxum axınından nümunə götürülür.