Ill təbəqə çərçivəsində a=3,816A°; C=36,793A°
Bu tipli birləşmələrdə orta layların kristallik quruluş
çərçivələri (anizot-ropiyası) oktaedr, üst və alt qatların
kristallik quruluş çərçivələri isə tetraedr şəkilli quruluşa
malikdirlər. GaInS
3
-Fe monokristalmın elektrik keçiricili-
yinin ölçülməsi göstərmişdir ki, monokristal yüksək elektrik
keçricilikli anizotropiyaya malikdir. İlkin elektronoqrafık və
rentgenoqrafik tədqiqatlar göstərdi ki, Ga-In-S sistemində
romboedrik çərçivəyə malik olan digər faza da mövcuddur
(3,4). Təəssüf ki, bu faza hələlik az öyrənilmişdir və əlimizdə
dəqiq dəlillər yoxdur. Monokristalın laylar arası elektrik
keçiriciliyini öyrənmək üçün müxtəlif ampulalarda bişirilmiş
kristal nümunələri götürərək elektronoqrafık üsulla tədqiqat
aparılmışdır.
Müxtəlif nümunələrin tədqiqatı göstərdi ki, tetraedr
çərçivəsində yerləşən atomların, lcationların və ani onların
yerləşmə mövqeləri oktaedrin mərkəzinə tərəf öz yerlərini
dəyişir.Tədqiqatlar nəticəsində aydın olmuşdur ki, müxtəlif
temperatur dəyişmələrində bu yerdəyişmələrin sürətləri də
müxtəlif olur. Sıx bağlantı şəklində olan anionlarm
yaratdıqları T və O boşluqlarında kationlann yerləşməsi
aşağıdakı kimidir:
S 1/3 İn; 1/2 Fe S In 2/3 Ga; 1/6 Fe S,
S 5/6 Fe S İn S 2/3 Ga; 1/6 Fe S,
Sİ/2 Fe; 1/3 In S 5/6 FeS.
Tədqiqatların
nəticəsində
aydın
olmuşdur
ki,
monokristalın tərkibində kim-yəvi elementlərdən hər hansı
biri aparılan təcrübələr zamanı kristalın tərkibində az və ya
çox olcluqda onda maddənin elektronoqrafık və rentgenoq
rafik xassələri dəyişir.
Aparılan tədqiqatlar onu göstərir ki, üçlaylı Ga In S
3
-
Fe monokristalmda rombaedrik anizotropiyaya malik
çərçivələrdə atomlar daha düzgün yerləşir və laylararası
qatlarda
yerləşmiş
kationların
xarakteristikaları
daha
yaxşıdır.
Ədəbiyyat:
1. М.Г.Кязумов, Г.Г.Гусейпов, М.Г.Казымов, Ш.ИГфагим-
кызы - XI Национальная Конференция по Росту Крис
таллов, г. Москва, 2004 г., с. 201
624
2. М.Г.Кязумов, И.Р.Амирасланов, М.Г.Казымов - Сооб
щение НПО Космических исследований г. Бакы, 1980.
с.209
3. М.Г.Кязумов, А.П.Жуклистов, А.М. Фолиенков, 3.Б.Звя
гин. Материалы XIII Всесоюзной конференции по элект
ронной микроскопии г. Сумы, 1987, т.2 с. 453-455
4. A.N.Anagnostopoulos et. al- Phys. Stat. Sol. 1993, 77,
p.595.
NAİLƏ QARDAŞBƏYOVA
N a x ç ıv a n D ö v lə t U n iv e rsite ti
POLYAR OPTİK FONONLARDAN SƏPİLMƏ
Polyar kristallarda əks işarəli yüklərin rəqsi hərəkəti
nəinki deformasiya potensialı yaradır, həm də uzağa təsirli
mikroskopik elektrik sahəsi yaradır ki, bu sahələrdə də
elektronların
qarşılıqlı
təsiri,
yükdaşıyıcıların
optik
fononlardan səpilməsinə əlavə pay verir. Təmiz birləşmələrdə
polyar
səpilmə mexanizmi
üstünlük təşkil
edir.
Bu
birləşmələrə
A 3B 5
və
A 2B ()
birləşmələrini misal gətirmək
olar. Polyarizasiya qarşılıqlı təsiri atom cütlərinin hərəkəti
zamanı meydana çıxır.
Otaq temperaturunda polyar materiallarda sspilmədo
əsas rolu uzununa optik fononlardan səpilmə ilə əlaqəlidir.
Polyar rəqslərin elektronlarla qarşılıqlı təsirinin əsas
hissəsi
u ,
=
\
p
[*W
ifadəsi ilə verilir. Burada
H -
qarşılıqlı təsirin Hamilton
operatoru, p(/?) - elektronların yük sıxlığı,
(р[я)
- elementar
qəfəs polyarizasiya ilə bağlıdır. Atomun effektiv yükü ,
elementar özəyin həcmi V0 olarsa, onda polyarizasiya
p [ R ) = e u [ R ) / v
o
u
{
r
) - R
nöqtəsində elementar qəfəsdə optik sürüşmədir.
625
Bu polyarizasiya
sıxlığı
bağlı yüklərlə həyata keçdiyi
• • • •
uçun
= | 0
[яЩ
d
[
r
) - elektronlar tərəfindən yaradılan sahənin
induksiyası,
s
[
r
)
isə polyarizasiya ilə bağlı elektrik
sahəsinin intensivliyidir.
s
{
r
)= - p{R)/e
0
Beləliklə,
Elektronların yaratdığı sahənin induksiyası
/
\
d
(/?) =
- g ra d
e(p
4 л
\
r - R
/
e e(p
-
elektronun yüküdür.
Ekranlaşma nəzərə alındıqda
#
q Q -
kəmiyyəti Debay ekranlaşma oblastının radiusunun
tərs qiymətidir.
Parabolik zona üçün elektronların vadilərarası keçidə
uyğun optik fononlardarı səpilməsinin ehtimalı [1-2J işlərində
göstərilmişdir. Bu halda səpilmənin ehtimalı enerji artdıqca
uzundalğah akustik fononlara nisbətən sürətlə artır.
Sferik və parabolik zonalar halında bucaqlara nəzərən
inteqrallamaları
yerinə
yetirib,
yükdaşıyıcıların
optik
fononlarla qarşılıqlı təsirinin ehtimalı
W ( k )
üçün aşağıdakı
ifadəni alarıq
626
^ / nr n
3
)
\ T~2 Tvclci
+
W + <7o)
Отлх
3
+
+ l)] j 7"7---Tv2*fy
<7™
W +
cJo)
burada
co0 -
optik fononun teəliyi,
n -
baş kvant ədədi,
v -
Pausson əmsalı,
V0 -
elementar özəyin həcmi,
q -
eninə və
uzununa rəqslərin tezliyidir.
%
Ədəbiyyat:
1. Велиев З.А. Коэффициент заполнения дислокации ФТП. 1986,
т. 20, в 11, с. 17-31.
2. Veliev Z.A., Kardashbekova N'.A. Recombination of holesin
dislocation centers in an electric field. Fizika. 2000, v.6, №4, p.
59-60.
M Ə H Ə R R Ə M İ B R A H İ M O V
A M E A N a x ç ıv a n B ö lm ə s i
T ə b ii E h tiy a tla r İn s titu tu
İNFORMASİYA ÖLÇMƏ SİSTEMLƏRİNİN ƏSAS
XÜSUSİYYƏTLƏRİ HAQQINDA
İnformasiya ölçmə sistemləri (1) bir sıra digər qurğu və
komplekslərlə bərabər həm naqilli, həm də naqilsiz
informasiya mübadiləsi əsasında müxtəlif parametrlərə görə
təbii ehtiyatların öyrənilməsində geniş tətbiq edilirlər.
Təbii ehtiyatların öyrənilməsi sahəsi bir çox tədqiqat
istiqamətlərini və tədqiqat problemlərini özündə cəmləşdirir.
Hər bir tədqiqat istiqaməti, eləcə də hər bir tədqiqat problemi
onların qarşısında olan tələblərə uyğun olaraq tədqiqatı
uyğun sahənin inkişafını təmin edən texniki və digər sahələrin
metod və qaydaları əsasında yerinə yetirir. Metod və
qaydalarından istifadə olunan texniki və digər sahərlərin
müxtəlifliyi və inkişafı sayəsində təbii ehtiyatların öyrənilməsi
sahəsi təkmilləşir və əhəmiyyətli göstəricilərlə zənginləşir.
627
w ( k ) =
V,
o
Amıı со,
/ _ ♦ N2
е е
VÄe,
o v r (ro
J
h v
Təbii
ehtiyatların
öyrənilməsi
sahəsinin
inkişafı
öz
növbəsində metod və qaydalarından istifadə olunan sahələrin
qarşısında uyğun tələblərin meydana çıxmasını şərtləndirir.
Yeni tələblərin aşkar edilməsi, texniki və digər sahələrdə təbii
ehtiyatların öyrənilməsini təmin edən uyğun məhsuldar və
iqtisadi cəhətdən əlverişli olan metod və qaydaların işlənib
hazırlanmasını və bunların da əsasında yeni quruluşlu
geofiziki cihazların (2) və digər avtomatlaşdırılmış qurğuların
yaranmasını təmin edir.
Təbii
ehtiyatların
öyrənilməsinin
müxtəlif
mərhələlərində - istər təbii ehtiyatların axtarışında, istərsə də
onların istismar olunmasında, geniş surətdə tətbiq edilən əsas
avtomatlaşdırılmış sistem - informasiya ölçmə sistemidir.
İnformasiya
ölçmə
sistemləri
təbii
ehtiyatların
müəyyənləşdirilməsi zamanı onların yaranması formasına
uyğun olan parametrlər haqqında, yaranmış təbii ehtiyatların
olduqları sahələrin ölçüləri haqqında, bu təbii ehtiyatların
ətraf mühitlə əlaqəsi haqqında olan informasiyaların və digər
informasiyaların
ölçülməsi
prosesini
avtomatlaşdırılmış
olaraq yerinə yetirirlər.
Təbii ehtiyatların uyğun istismarı zamanı informasiya
ölçmə sistemləri vasitəsi ilə məhsuldarlıq, ətraf mühitlə əlaqə,
şəraitə uyğun parametrlər haqqında olan informasiyaların və
digər informasiyaların ölçülməsi və bununla da istismara
nəzarət və diaqnostika proseslərinin yerinə yetirilməsi təmin
edilir.
Göstərilən
bütün
hallarda
təbii
ehtiyatların
öyrənilməsi ilə bağlı olan proseslər və təbii sərvətlər
haqqındakı informasiyanın alınması və ölçülməsi iformasiya
ölçmə sistemləri vasitəsi ilə müəyyən edilmiş yerlərdə və
müəyyən olunmuş vaxtlarda yerinə yetirilir. Təbii ehtiyatları
xarakterizə edən parametrlər haqqındakı informasiyanın
alınmasının və ölçülməsinin tədqiq edilən obyektin yerinin və
tədqiqat vaxtının göstərilməsi ilə müşayət olunması özünə
məxsus əhəmiyyət kəsb edir.
Həm təbii sərvətlərin müəyyənləşdirilməsində, həm də
onların
istismarında
informasiyanın
avtomatlaşdırılmış
vasitələrlə kimi alınması, çevrilməsi və ölçülməsi üçün istifadə
olunan informasiya ölçmə sistemləri müəyyən ardıcıllıqla bir-
biri ilə əlaqələndirilmiş uyğun funksiyaları yerinə yetirən
qurğular
toplusundan
ibarətdirlər.
İnformasiya
ölçmə
sistemlərinin əsas funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə
bərabər, müəyyər qurğular əsasında tədqiq edilən obyektin
yeri, tədqiqat tarixi və tədqiqat vaxtı kimi parametrlərin
müəyyənləşdirilməsi funksiyalarının da yerinə yetirilməsi
obyektlərdən alınan informasiyanın hər tərəfli işlənməsində
böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Göstərilən parametrlərdən təbii ehtiyatların öyrənil
məsi proseslərinin ayrı-ayrı mərhələlərinin yerinə yetirilmə
sində istifadə olunması, informasiya ölçmə sisteminin öz
funksiyasım da zənginləşdirmiş olur. Təbii ehtiyatların
öyrənilməsi
proseslərinin
ayrı-ayrı
hissələrinin
yerinə
yetirilməsində vaxt, tarix və yer kimi faktorların, müəyyən
ardıcıllıqla
göstərilməsi
bu
proseslərin
biri-birindən
seçilməsini və onların ayrı-ayrılıqda təhlil edilməsini təmin
edir.
Təbii ehtiyarların öyrənilməsi proseslərinin yerinə
yetirilməsi, müxtəlif faktorlarla zənginləşdirilmiş informasiya
ölçmə sistemlərində müəyyən qurğuların yaranması və bu
qurğuların uyğun ardıcıllıqla sistemdə birləşdirilməsi ilə
bağlıdır. Bu bağlılıq informasiya ölçmə sistemlərinin müxtəlif
funksiyalı bloklar əsasında olan inkişafına öz uyğun təsirini
göstərir. İnformasiya ölçmə sistemlərinin inkişafı isə təbii
ehtiyatların öyrənilməsi proseslərinə öz təsirini göstərir və bu
proseslər də sistemlərin ayrı-ayrı blokları qarşımda müəyyən
tələblərin yaranmasını təmin edirlər.
Ədəbiyyat:
1. М.П.Цапенко. Измерительные информационные системы. M.,
«Энер-гоатомиздат», 1985 г.
2. Б.С.Вольвовский, Н.Я.Купин, Е.И.Терехин. Краткий справоч
ник по полевой геофизике. М., «Недра», 1977 г.
629
>
C A V İ D M U S T A F A Y E V
RAFİQ NƏCƏFOV
A M E A N a x ç ıv a n B ö lm ə s i
_
•
T ə b ii E h tiy a tla r in s titu tu
TƏDQİQ EDİLƏN OBYEKTLƏRDƏN
İNFORMASİYANIN
ALINMASI VƏ TOPLANMASI
Geoloji kəşfiyyat işlərinin aparılmasında, faydalı qazıntı
ların axtarışı və kəşfiyyatında çöl geofizikasının əsas metod
larının yerinə yetirilməsinin təşkili xüsusi əhəmiyyətə malik
dir. Çöl geofizikasının müxtəlif metodları elektrik və elektron
avadanlıqları əsasında yaradılmış çoxfunksiyalı qurğular və
sistemlər vasitəsi ilə realizə oluna bilərlər. Bu qurğu və
sistemlərin
əsas
funksiyalarından
biri
tədqiq
olunan
obyektlərdən
onları
xarakterizə
edən
informasiyanın
alınmasıdır (1).
Tədqiq
olunan
obyektlərdən
alınan
informasiya həm elektrik, həm də qeyri elektrik kəmiyyətləri
formasında
ola
bilərlər.
Qeyri
elektrik
kəmiyyətləri
formasında olan informasiyanın geofiziki cihazlar tərəfindən
qəbul edilməsi üçün onun elektrik kəmiyyələri şəkilində olan
informasiyaya çevrilməsi məqsədə uyğundur. Bu obyektdə
informasiyanın həm elektrik, həm
də qeyri elektrik
kəmiyyətləri şəkilində alınmasını təmin etmək üçün onun
müxtəlif yerlərində uyğün sayğaclar quraşdırmaq lazımdır.
Həssas elementlər vasitəsilə geofiziki cihazlara təsir edə bilən
ilkin
qeyri elektrik kəmiyyətlərin uyğun anoloq elektrik
kəmiyyətlərinə çevrilməsi mümkündür (2).
Müxtəlif sorğu metodları ilə uyğun həssas elementlərdən
alman ilkin və yaxud sonrakı forması analoq elektrik
siqnalları şəkilində olan infarmasiya daşıyıcı siqnalların
öyrənilməsi göstərilən obyektin tədqiqini müəyyənləşdirir.
Tədqiq edilən obyektin öyrənilməsi alınan elektrik siqnalların
daşıdıqları informasiyanın işlən-məsi ilə
bağlıdır.
Bu
informasiyanın işlənməsini təmin etməklə sınaqdan keçirilən
obyekti xarakterizə edən parametrlər müəyyən edilə bilər.
Sınaqdan keçirilən obyekti xarakterizə edən parametrlərin
öyrənilməsini təmin etmək məqsədi ilə obyektin çoxlu sayda
630
о
yerlərdə quraşdırılmış müxtəlif sayğaclardan informasiyanın
toplanmasını
və
göndərilməsini təmin etmək lazımdır.
Tədqiq edilən obyektin uyğun yerlərindən informasiyanın
alınmasını və toplanmasını xüsusi piramidal formalı qurğu
vasitəsi
ilə yerinə yetirmək mümkündür. Bu qurğunun
mahiyyəti ümumi halda göstərilmiş sxem ilə aydınlaşdırıla
bilər ( şəkil 1).
Qurğu 1,2,3,...., N-1,N qirişlərindən,bir M çıxışından və
Kı,K2, Кз,..., K
n
-
i
„ K
n
ikitərəfli informasiya mübadiləsini
təmin edən xüsusi kontaktlardan ibarətdir.
Qurğunun
1,2,3,.. .,N-1 ,N
girişlərində
birləşdirilmiş
sayğaclardan
hər
hansı
biri
ilə
qurğunun
çıxışına
birləşdirilmiş çevirici
arasında iki
tərəfli
informasiya
mübadiləsini təmin etmək üçün 1,2,3...,N-1, N kontakt
larından uyğunu işə salınır. İşə salınmış kontaktın köməyi ilə
uyğun elektrik dövrəsi qapanır və girişə birləşdirilmiş tələb
edilən sayğaclardan M çıxışına birləşdirilmiş çeviriciyə
informasiya
daxil
olur.
Qeyd
etmək
lazımdır
ki,
K
i
,K2,K
3
,...,K
n
-
i
, K
n
kontaktları diskret və yaxud inleqral
formasında hazırlanmış fərdi kontraklardırlar.
Sxerni şəkildə göstərildiyi kimi, ııfPorma&iyanın alınmasını
və toplanmasını təmin edən N sayda girişli və bir çıxışlı (M)
Dİramidal formalı qurğu vasitəsilə iki cür metodla sınaqdan
ceçirilən
obyektdən
informasiyanın
alınmasım
və
toplanmasını təmin etmək mümkündür. Bu metodlardan biri
ondan ibarətdir ki, obyekti xarakterizə edən parametrlər
haqqındakı informasiya tələb edilən ünvanda yerləşən
sayğaclardan alınır. Bu halda uyğun informasiya dövrəsinin
qapanmasinı təmin edən
K
i
,K2,K
3
,...,K
n
-
i
, K
n
kontaktl
arından yalnız biri işə salmır və iki tərəfli informasiya
631
mübadiləsi
təmin
edilir.
Sınaqdan
keçirilən
obyekti
xarakterizə edən parametrlər
haqqındakı informasiyanın
alınması və toplanmasını təmin edən metodlardan digəri
ondan ibarətdir ki, obyektin müxtəlif yerlərində quraşdırıl
mış
sayğaclardan informasiyanın alınması və toplanması
ardıcıl olaraq dövri şəkilədə
yerinə
yetirilir. Bu halda
K
i
,K
2
,K
3
,...,K
n
-
i
, K
n
kontaktları ardıcıl olaraq qapanır və
hər biri informasiya mübadiləsi yerinə yetirildikdən sonra
əvvəlki vəziyyətə qayıdır. Bundan sonra yenidən ardıcıl
olaraq kontaktlar
qapanırlar və
uyğun infor -masiya
mübadiləsi təmin edilir. Sonra proses təkrar olunur.
N ə t i c ə :
Tədqiq olunan obyektlərdən informasiyanın alınması və
toplanması prosesi izah edilir. Sınaqdan keçirilən obyektdən
informasiyanın alınması ünvan və dövri sorğu vasitəsi ilə
yerinə
yetirilir.
Piramidal
formada
qurulmuş
xüsusi
kontaktlardan ibarət qurğunun köməyi ilə tədqiq edilən
obyekti xarakterizə edən parametrlər haqqındakı informa
siyanın toplanması təmin edilir.
Beləliklə, tədqiq edilən obyektdən informasiyanın alınması və
toplanması prosesi müxtəlif metodlarla yerinə yetirilir.
Ə d ə b i y y a t :
1. Страхов А.Ф. Автоматизированные измерительные комплексы.
М.: Энергоиздат, 1982.
2.
Орнатский П.П.
Теоретические основы информационно
измерительной техники. КиеЕ:, Вища школа, 1983.
Yığılmağa verilmiş 03.02.2005.
Çapa imzalanmış 20.04.2005.
Şərti çap vərəqi 39,5. Sifariş № 108.
Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 300.
Kitab «Nurlan» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində
hazır diapozitivlərclən çap olunmuşdur.
Direktor: prof. N.В.Məmmədli
Dostları ilə paylaş: |