1
M
M
M
Mu
u
u
ussssiiiiqq
q
qiiii T
T
T
Teeeerrrraaaap
p
p
piiiiyyyyaaaassss\\\\
W
W
W
Wssssrrrrllllwwwwrrrr ==
=
=n
n
n
nccccwwww h
h
h
hwwwwkk
k
kiiiim
m
m
mllllwwwwrrrr n
n
n
nwwwwllllwwwwrrrriiii bb
b
biiiilllliiiirrrrd
d
d
diiiillllwwwwrrrr????
F
F
F
Fwwwwrrrriiiid
d
d
d W
W
W
Wllllwwwwkk
k
kbb
b
bwwwwrrrroo
o
ovvvv
Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 11.3 (Pay\z 2003)
©
©
©
© 22
2
200
0
000
0
044
4
4.... A
A
A
Azzzzeeeerrrrbb
b
baaaaiiiijjjjaaaan
n
n
n IIIIn
n
n
ntttteeeerrrrn
n
n
naaaattttiiiioo
o
on
n
n
naaaallll
A
A
A
AZ
Z
Z
ZE
E
E
ER
R
R
RIIII....oo
o
orrrrgggg
Skeptiklwr musiqinin m^alicwvi g^c^nw ]^bhw ilw yana]salar da, alimlwr wsrlwr boyu musiqinin
sa`laml\q prosesinw verdiyi t=hvwdwn xwbwrdar olmu]lar. Musiqinin bitkilwrw g=stwrdiyi twsir art\q
s^but olunmu]dur. Mwswlwn, m^asir d=vrdw alimlwr klassik musiqinin m^ntwzwm olaraq [al\nd\`\
[=llwrdw inki]af\n g^cl^ oldu`unu m^wyywn etmi]lwr. Bethoven, Motsart, }open kimi qwrb klassik
musiqisinin vasitwsilw testlwr apar\lm\]d\r. Wgwr musiqi bitkilwrin inki]af\na twsir g=stwrirsw, onda
onun insan sa`laml\`\na twsiri dw twwc^bl^ deyil. A]a`\da Azwrbaycan\n vw regionun orta wsr alimlwri
vw hwkimlwrinin musiqinin m^alicwvi g^c^ barwsindw s=ylwdiyi fikirlwr verilmi]dir.
Wsrlwr =ncw hwkimlwr musiqinin q^drwtinw [ox yax]\ bwlwd idilwr. 7 wsr =ncw Azwrbaycan alimi
Swfiywddin Urmiyywvi (13-c^ wsr) elmi wswr yazm\] vw “}wrwffwdinw Mwktublar vw “Musiqi Tonlar\
Kitab\” wswrlwrindw musiqinin m^alicwvi q^drwti barwsindw ideyalar\ izah etmi]dir.
Onun wswrlwri hwmin ilkin d=vrw aid olan Metabil, Erani, Twnciqw, Segah vw s. kimi modal
qammalar\n ad\n\ [wkir. Yor`unlu`u azaltmaq, wswbi sakitlw]dirmwk, whval-ruhiyywni qald\rmaq vw
ya yuxu gwtirmwk ^[^n wcdadlar\m\z r^bab, ud, d^tar, tambur, ney, mizmar, surnaya, [wng, ]ahrud
vw kanun kimi qwdim }wrq musiqi alwtlwrindw [alard\lar.
Iran vw digwr Wrwb =lkwlwrindw Swfiyywddin Urmiyywvi “Mu`am\n atas\” hesab olunur. O, bu janrda
elmi nwzwriyyw yaradan, musiqi terminologiyas\ i]lwyib haz\rlayan vw modal qammalar\ m^wyywn
edib onlar\ twdris edwn ilk insan olmu]dur. O, musiqinin insan sa`laml\`\na m^sbwt twsiri haqq\nda
yazm\]d\r. Bundan sonrak\ wsrdw digwr Azwrbaycan musiqi[isi Wbd^l-Qwdir Mara`ayi (1353-1433)
onun i]ini davam etdirmi]dir.
9-14-c^ wsrlwrdw musiqinin tibbi keyfiyywtlwri Wbu Nwsr wl-Fwrabi, wl-Xarwzmi, Wbu Reyhan Biruni,
Ibn Sina, Swfiyywdin Urmiyywvi kimi tan\nm\] alimlwr twrwdinfwn diqqwtlw =yrwnilmi]dir.
Onlar musiqinin m^alicwvi g^c^n^ nwdw g=r^rd^lwr? Dahi t^rk alimi Wbu Nwsr wl-Fwrabi (873-950)
=z^n^n “Musiqi barwsindw b=y^k kitab”\nda yaz\rd\: “Musiqi yax]\ whval-ruhiyyw, mwnwvi dwrs,
hisslwrin tarazl\`\n\ vw mwnwvi inki]af yarad\r. O, fiziki sa`laml\q ^[^n laz\ml\d\r. Wgwr ruh sa`lam
deyilsw, onda bwdwn dw xwstw olur. Ruhu m^alicw edwn musiqi bwdwnin dw sa`laml\`\n\ bwrpa edir. ”
2
“Ba]\n\z a`ray\r? {i[wk lwki vw ya sakit axan fontan\n yan\nda dincwlin vw ya musiqi[i [a`\r\n vw sizin
^[^n [almas\n\n xahi] edin ki, d^tar\n (}wrq simli alwti) zwrif swdalar\ alt\nda yuxuya gedw bilwsiniz,
” deyw dahi hwkim Ibn Sina (980-1037) mwslwhwt g=r^rd^. Yeddi wsr sonra Mwhwmmwd }irvani (18-
ci wsr) melanxoliya vw yuxusuzluqdan wziyywt [wkwn xwstwlwrw simli alwtlwrdw [al\nan musiqilwri
dinlwmwyi mwslwhwt g=r^rd^.
Dahi hwkim Sultan Qiyaswddin =z^n^n “Kitab ws-Sinnwt” (18-ci wsr) wswrindw =z hwmkarlar\n\
musiqini =rwnmwyw [a`\r\rd\. O deyirdi: “Hindistan hwkimlwri mahn\lar\ vw musiqi nwzwriyywsini
=yrwnmwyi mwslwhwt g=rm^]d^lwr. Elm hwkimw nwbzin m^wyywn olunmas\n\n incwliyini anlamaq
^[^n laz\m olan axtar\] qwdwr vacibdir. Bundan wlavw, bir s\ra xwstwliklwr xwstwlwrin bwzi mahn\lara
qulaq asmas\ ilw m^alicw oluna bilwr.”
Humayun vw Maur-Hindi kimi bwzi tan\nm\] m^`amlar hwlw dw Azwrbaycanda ifa olunur. Hind
mahn\lar\ Azwrbaycana buraya gwlib burada hwmi]wlik qalan hindli tacirlwr vw m^stwmlwkw[ilwr
twrwfindwn gwtirilmi]dir. Mwswlwn, Azwrbaycan\n Mu`an d^zwnliklwrindwki bwzi kwndlwrdw buraya
}imali Hindistan vw Pakistandan 17-18-ci wsrlwrdw gwlwn t^rk tayfalar\ mwskunla]m\]d\. Bu
tayfalar\n ki]ilwri }wfwvi ]ahlar\n\n ordusunda vuru]urdu vw bu xidmwrtlwri m^qabilindw ]ahlar
onlara Azwrbaycanda torpaq sahwlwri verirdilwr.
Sultan Qiyaswddinin mwslwhwtlwrinw wmwl edwn orta wsr hwkimlwri musiqinin m^alicwvi g^c^ barwdw
mwlum olan ]eylwri (elm wl-musiqi) =yrwnmwyw [al\]\rd\lar, lakin bu o qwdwr dw asan deyildi. Musiqi
o qwdwr incw vw dwqiq elm idi ki, Orta Asiya alimi wl- Xarwzmi (783-850) onu riyaziyyata, x^susilw
dw cwbr sahwsindwki wn mw]hur wswrinin m^zakirwsinw wlavw etmi]di.
Wbd^l Qwdir Mara`ayinin “Musiqi Barwsindw Elmi Wswr” adl\ kitab\nda vw Wbu Reyhan Biruninin
(973-1048) “Tibbw aid geni] kitab” wswrlwri riyaziyyat, hwndwsi fiqurlar, musiqi alwtlwrinin rwsm vw
]wkillwri ilw doldurulmu]dur. Lakin g=r^n^r hwkimlwr musiqinin q^vvwtli twsirini =yrwnmwk ^[^n
[ox vaxt swrf etmwyin wleyhinw deyildirlwr, [^nki onlar bunu xwstwlwrin sa`laml\`\ ^[^n [ox dwywrli
hesab edirdilwr.
Musiqi vasitwsilw m^alicw
Orta wsrlwr Azwrbaycan\nda hwkimlwr xwstwlwrini m^alicw etmwk ^[^n hans\ n=v musiqi n=vlwrindwn
istifadw edirdilwr? Hwmin d=vrdw mu`am\n 12 n=v^ vw 12 musiqi formas\ m=vcud idi. Mara`ayi
yaz\rd\: “Ba]qa mu`amlar\ =z bwstwlwrinw daxil etmwlwrinw baxmayaraq, t^rklwr “us]aq”, “nova” vw
“buswlik” kimi n=vlwrdw mu`amlar bwstwlwmwyw ^st^nl^k verirdilwr.”
}wrwf-xan Bidlisi (16-c\ wsr) Azwrbaycan ]ah\ }ah Ismay\l Xwtainin verdiyi bir mwclisi bew twsvir
edirdi: “Xo] swsli m^`wnnilwr vw xo] swsli musiqi[ilwr hwm y^kswk, hwm dw al[aq swslwrlw us]aq
mahn\s\n\ oxuma`a ba]lad\lar. Sonra ud vw d^tarlar\n nalwsi hwm b=y^k, hwm dw ki[ik
dinlwyicilwrin mwntiq vw dwrrakwsini o`urlad\.”
Musiqi bir s\ra mistik elmlwrin inki]af\na twkan verdi. 13-c^ wsrdw F\rlanan Dwrvi]lwr (Mwvlavi)
hesab edirdilwr ki, Allah\ =yrwnmwk ^[^n x^susi musiqiyw qulaq asmaqla transa d^]mwk
m^mk^nd^r vw bu hal sonra mistik rwqsw [evrilir. Sufi mistikas\na yax\n olan Azwrbaycan filosofu
S^xraverdi (1191-ci ildw vwfat edib) yaz\rd\: “Bilin ki, ruhun twrbiywsi i]inw cwlb olunan insanlar
3
bwzwn zwrif musiqi vw xo] buxur (wtirli maddw) istifadw edirlwr. Buna g=rw onlar uzun m^ddwt davam
edwn vw adwt hal\na [evrilmi] mwnwvi i]\q wldw edw bilirlwr.”
10-cu wsrin sonlar\nda }iw filosoflar\n\n bir qrupu (Safl\q Qarda]lar\) musiqi vw twbiwtin m^xtwlif
elementlwri—heyvanlar, bitkilwr, minerallar vw rwnglwr aras\ndak\ m^nasibwtlwrw dair bir nwzwriyyw
yaratd\lar. Bu nwzwriyywyw g=rw hwr bir musiqi swsi m^wyywn bir rwngw uy`un gwlir vw hwr hans\ bir
mineral, bitki, vw heyvan ilw wlaqwlidir. Bwzi swslwr parlaq rwnglwrlw, parlaq metallarla, g=zwl [i[wklwrlw
vw m^wyywn heyvanlarla eynilw]dirilirdi.
Bizim wcdadlar\m\z musiqi alwtlwrinin dwrman bitkilwrinw vw wdviyywlwrw uy`un gwldiyinw inan\rd\lar.
Tar sa`laml\`a yax]\ twsir g=stwrwn wtirli zwfwran ilw m^qayisw edilirdi. Na`ara mixwk vw jen]enin
m^alicwvi g^c^ ilw m^wyywn edilirdi. Ud valerian vw badrwncin sakitlw]dirici twsiri ilw assosasiya
edilirdi. Zurna q^vvwtli kofe ilw uy`unla]d\r\l\rd\.
Bu vw digwr alwtlwrin tibbi x^susiyywtlwri a]a`\da da verilir. Musiqi alwtlwrinin m^alicwvi
x^susiyywtlwri Keykavus Ziyarinin “Qabusnamw”, Wbd^l-Qwdir Mara`ayinin, Fwrabinin, Swfiywddin
Urmiyywvinin kitablar\nda swnwdlw]dirilib., Bu mwlumatlar wsaswn Azwrbaycan\n ]ifahi folkloruna
n^munwsinw aid 19-20-ci wsr a]\q swnwtindwn qaynaqlan\r. Bu miras\n [ox hisswsi Bak\ Wlyazmalar
Institutunda cwmlw]mi]dir.
Tar
Tarda ifa olunan melodiyalar\n ba] a`r\s\n\n, yuxusuzlu`un, melanxoliyan\n m^alicw olunmas\na vw
eyni zamanda wswbiliyin, wzwlw a`r\lar\n\n aradan qald\r\lmas\na yard\m etdiyi hesab olunurdu. Bu
musiqi alwtinw qular asmaq insanda sakit vw filosofik whval-ruhiyywnin yaranmas\na vw bununla da
dinlwyicinin hwyat\ dwrk etmwsinw swbwb olurdu. Bu alwtdw [al\nan qwmli musiqi insanlar\n
rahatla]mas\na vw onlar\n yuxuya getmwsinw swbwb olurdu.
“Qabusnamw”nin (11-ci wsr) m^wllifi musiqi pwrdwlwrini se[wrkwn dinlwyicinin temperamentini
nwzwrw alma`\ mwslwhwt g=r^rd^. O, bwm tonlar\n ]wn vw laqeyd insanlar ^[^n, zil tonlar\n isw
qwzwbli vw melanxolik temperamentw malik insanlar ^[^n twsirli olaca`\n\ deyirdi.
Ney
Neyin zwrif swsi wswb sistemini sakitlw]dirir, y^kswk qan twzyiqini vw yor`unlu`unu aradan qald\r\r,
yax]\ yuxu gwtirir. Ney insanda d^]^nmwk whval-ruhiyywsi yarad\r vw hwmin insan\n twbiwti
qiymwtlwrndirmwyw vw ondan lwzzwt alma`a vadar edir. Ney dwrin fwlswfi ideyalarla wlaqwlwndirilir.
Ud
Wcdadlar\m\z udun swsinw qulaq asma`\n ba] a`r\s\ vw melanxoliyan\n aradan qald\r\slmas\na, wzwlw
a`r\lar\n\n azald\lmas\na, vw q^vvwtli sakitlw]dirici vwziyywt yarad\lmas\na yard\m etdiyinw
inan\rd\lar. Ud orta wsrlwr Azwrbaycan\nda wn geni] yay\lm\] vw sevilwn musiqi alwtlwrindwn biri idi.
O yunan arfas\ ilw wlaqlwndirilir. Uda bwnzwr alwtlwr qwdim misir freskalar\nda twsvir olunub.
Saz
4
Sazda ifa olunan musiqi wswb sistemini sakitlw]dirir vw insan\n whval-ruhiyywsini art\r\r. O,
melanxoliyan\n m^alicw olunmas\na vw pessimist hislwrin aradan qald\r\lmas\na k=mwk edir.
Zurna
Bu musiqi alwti insanda d=y^] whval-ruhiyywsini vw bwzwn twcav^z vw m^haribw xarakterlwrini oyad\r.
Zurna swsi insanda apatiyan\, laqeydliyi azald\r vw qan twzyiqini qald\r\r.
Na`ara
Bu alwt hwkimlwrw pis whval-ruhiyyw, melanxoliya, intelektual vw fiziki yor`unluq vw eyni zamanda
a]a`\ qan twzyiqi ilw m^barizw aparma`a yard\m edirdi. Belw hesab edilirdi ki, na`ara bir s\ra dwrman
bitkilwri vw wtirli mixwk kimi wdviyyatlar\ wvwz edir. Na`aran\n ritmlw [al\nmas\n\n ^rwyin
g^clwndirilmwsinw swbwb oldu`una inan\l\rd\. Na`ara ilkin orta wsrlwr Azwrbaycan wdwbi dastan\ olan
“Kitabi Dwdw Qorqud” kitab\nda twsvir olunmu]dur. Na`araya ox]ayan alwtlwr qwdim Misirdw dw
istifadw olunurdu.
Belwliklw, wcdadlar\m\z\n zwngin elmi vw musiqi miras\na wsaswn demwk olar ki, onlar musiqiyw
yaln\z ]wnlwnmwk vw istirahwt ^[^n qulaq asm\r, musiqini hwm dw m^xtwlif xwstwliklwrin qar]\s\n\n
al\nmas\nda vw m^alicwsindw q^vvwtli bir vasitw kimi qwbul edirdilwr.
Prof. Fwrid Wlwkbwrov Bak\ Wlyazmalar Institutunda Twrc^mw B=lmwsinin vw Informasiya }=bwsinin
rwhbwridir. Onun orta wsrlwr wlyazmalar\ barwdw mwqalwlwrinw AZER.com internet swhifwsindw rast
gwlw bilwrsiniz. Fwrid Wlwkbwrovun Azerbaijan International jurnal\nda nw]r olunmu] bwzi mwqalwlwri
Azwrbaycan dilinw (lat\n wlifbas\ ilw) twrc^mw olunmu]dur. Bu mwqalwlwri oxumaq ^[^n AZERI.org
internet swhifwsindw axtar\n.
______
Veb direktor: Betti Bleyer
Twrc^mw etdi: Aytwn Wliyeva
Yoxlad\: &lviyyw Mwmmwdova
Redaktw edwn vw veb ^[^n haz\rlayan: Aydan Nwcwfova
Dostları ilə paylaş: |