Buxoro davlat universiteti

4.  Nuklein kislotalar va oqsillar biosintezi haqida umumiy 

     ma’lumot 

 

DNK  biuosintezi  –  genlar  replikatsiyasi    ya’ni  organizmni  belgilarini  

yuzaga    chiqarishidir.  Geteropolimer  bo’lgan  information  makro  molekulalar 

genetik  informatsiyani  o’zlarining  birlamchi  strukturalarida  saqlaydilar  va 

tashiydialr.  DNK    molekulasida  nukleotidlarni  birin-ketin  kelishishi    matritsa 

vazifasini   bajaradi. DNK  va    RNK  da      mononuleotidlar  tarkibida  joylashgan bu 

informatsiya 

replikatsiya 

ham 

transkripsiyada 

amalga 

oshadi. 

Genetik  

informatsiyaning  reolizatsiya  qilinishi  DNK  molekulasida  nukleotidlar  tartibi 

shaklida yozilgan buyruq (ko’rsatma)ni oqsil molekulasi sintezida  aminokislotalar 

tartibiga  aylantirishdan  iborat. Axborot oqimi quyidagi  yo’nalishda kechadi . 

 

DNK →RNK→Oqsil →Hujayra →organizm. 

 

Hozirgi  zamon    biologiyasining  asosiy  pastulati    DNK,  RNKni  yaratadi, 

RNK oqsilni, DNKning o’zi axborot  xazinasi, u oqsil sintezida bevosita ishtirok 

etmaydi.  DNK  faqat    hujayra  siklida  bola  hujayralari    paydo  bo’lishidagina  ikki 

zanjirga  ajraladi  va  bunda    har  xil  zanjirga    muvofiq  yetishmagan  komplementar 

zanjiri  sintezlanib  bir  DNK  molekulasidan  ikkita  molekula    ajratiladi.  Bu 

fundamental  jarayon  hujhayralarining  bo’linishi,  nasliy  belgilarni  ajdodlarga 

o’zgarmay  uzatishini    asosi  bo’lib,  replikatsiya,  nusxa  olish  deb  ataladi.  Nasliy 

axborotning  realizatsiya  qilinishi  ikkinchi  bosqishi  oqsil  sintezini  boshqaradigan  

uch xil RNK molekulalarini sintez qilinishidir [3-8]. 

Bujarayon  transkripsiya  (ko’chirib  yozish)  deyiladi.  Genetik  axborotni  

amalga oshishida uchinchi bosqich nuklein kislotalarda yozilgan axborotni oqsillar 

sintezida  aminokislotalar    tartibiga    o’tkazishdir.  Bu  translyatsiya    deb  ataladi. 

Molekulyar biologiyaning  “markaziy dogma”si  prinsipiga binoan axborot oqsilga   

 

---

 

45 

DNK↔DNK↔RNK→Oqsil  o’tar  ekan  ,uning  orqaga  qaytmasligi  qayd 

qilinadi. 

Ko’p  asrlar  davomida  qorong’u  bo’lib  kelgan  organizmning  nasliy 

belgilarini avloddan avlodga o’tish muammosi DNK molekulasining  ikki zanjirli 

tuzilishi  va  bu  zanjirlarning  bir-birga    komplimentar  ekanligi    kashf  etilgandan 

so’ng,  tez  sur’atlar bilan ishlanib  qisqa vaqt ichida  hal bo’ldi. 

Uotson  va  Krik    gepotezasiga  binoan    DNK  qo’sh  spiralining    har  bitta 

zanjiri  komplimentar  bola    zajirlar  replikatsiyasi  uchun  matritsa  sifatida  xizmat 

qiladi.  Shuni  eslatib o’tish kerakki,  makromolekulalarni    qaytadan  aniq  yaratilish 

va nasliy axborotni uzatish g’oyasi, birinchi bo’lib rus olimi N.K.Kalsov tomoni-

dan  ishlab  chiqarilgan  edi.  1927-yilda  N.K.Kal’sov  hujayralar  ko’payishida 

xromosomalar  (nasl  molekulalari)  matritsa  sosida  o’z-o’zidan  ko’payadi  degan 

gipotezani  e’lon  qildi.  Lekin  u  yillarda,  hali  oqsillarning    funksional  ahamiyati 

haqida  ma’lumot  yetarli bo’lmagan, bu  xususiyat  DNKga   emas, oqsil  molekula-

siga taalluqli deb faraz etilgan edi. 

Shunday  bo’lsa  ham  makro  molekulalar  avtokatalitik    yo’l  bilan  yangidan 

paydo bo’lishi haqidagi fikrni o’zi shubhasiz bashoratdir. 

 

 

 

 

 

---

 

46